Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.10.2014, Blaðsíða 11

Tímarit hjúkrunarfræðinga – 3. tbl. 90. árg. 2014 7
vilja til upp byggingar og framleiðslu. Því
er mikilvægt að reyna að koma í veg fyrir
ofbeldi og byrja á forvörnum við upphaf
hvers lífs þegar einstaklingurinn er enn í
móðurkviði.
Samfélagsleg ábyrgð fagfólks
Vissulega er það fyrst og fremst á ábyrgð
foreldra að gæta barna sinna en þær
aðstæður geta skapast hjá börnum að
ofbeldið á sér stað á heimilinu, barnið
finnur ekki öruggt skjól þar og fær
ekki stuðning, það getur ekki stundað
félagsstörf, er jafnvel lagt í einelti og á ekki
vini. Hvert á barnið að leita? Kennarinn
og skólahjúkrunarfræðingurinn gætu verið
einu manneskjurnar í lífi barnsins sem
það treystir og getur leitað til. Fagfólk
sem velur að vinna með börnum og
fjölskyldum þeirra ber samfélagslega og
siðferðilega ábyrgð á því að vera til staðar
fyrir barnið og fjölskylduna. Það á að vera
hluti menntunar kennara, heilbrigðis­ og
félagsmálastarfsfólks, presta, lögreglu og
fleiri stétta að læra að þekkja einkenni,
áhættu og afleiðingar alls kyns ofbeldis og
vita hvernig skal bregðast við og hvert skal
leita. Við fullorðna fólkið berum ábyrgð á
börnum okkar en í lífi allra geta þó skapast
aðstæður þar sem einstaklingur missir
tökin og er ekki til staðar fyrir barnið sitt
eða sína nánustu. Þá er það á ábyrgð
samfélagsins og fagfólks að bregðast við.
Heimilisofbeldi
(sjá nánar í heimildum 1­3 á bls. 10)
Áhrif heimilisofbeldis á barnshafandi
konur. Að búa við heimilisofbeldi getur
valdið mikilli streitu, svokallaðri eitraðri
streitu. Barns hafandi kona sem býr við
heimilis ofbeldi er líklegri til að hafa nei­
kvæðara viðhorf til meðgöngunnar og
fæða fyrir tímann.
Áhrif heimilisofbeldis á fóstur. Mikil streita
móður veldur háu gildi streituhormónsins
kortisól hjá fóstri og neikvæð breyting
getur orðið á heila og taugaþroska
fósturs ef móðirin býr við mikla streitu.
Ef líkamskerfi fósturs venst á að vera
alltaf á hættustigi getur það haft neikvæð
áhrif á þroska ónæmiskerfisins hjá
fóstrinu sem veldur minni mótstöðu
gegn hvers kyns streitusjúkdómum langt
fram á fullorðinsaldur, svo sem hjarta­,
lungna­ og geðsjúkdómum. Mikil streita
móður á meðgöngu og fyrstu vikur og
mánuði eftir fæðingu getur haft þau
áhrif að börn þroskast seinna og jafnvel
getur það ýtt undir þroskafrávik eins og
athyglisbrest (með eða án ofvirkni) og
önnur hegðunarvandamál.
Áhrif heimilisofbeldis á börn. Börn sem
verða vitni að heimilisofbeldi eiga við
fleiri sálfélagsleg vandamál að stríða
en börn sem ekki hafa orðið vitni að
ofbeldi á heimilinu. Þau geta brugðist
við með innhverfingu, þ.e. áhyggjum,
kvíða, hræðslu, ótta og þunglyndi,
eða úthverfingu, þ.e. árásargirni, reiði,
óhlýðni, ögrun, virðingarleysi, mótþróa og
hortugheitum. Neikvæð áhrif á líkamlegt
og andlegt heilsufar barna geta meðal
annars falist í því að þau fá svefntruflanir
og martraðir, verða viðbrigðin, sýna
skapsveiflur, hegða sér eins og þau
séu miklu yngri en þau eru, byrja aftur
að væta sig og pissa undir langt fram
eftir aldri. Þá geta þau haft lélega
matarlyst og kvartað yfir kviðverkjum
og auknar líkur eru á astma, ofnæmi,
athyglisbresti (með eða án ofvirkni) og
streitutengdum vandamálum eins og
meltingarfæravandamálum og höfuðverk.
Þá geta börnin átt í námsörðugleikum
og erfiðleikum í skóla. Stúlkur með
þennan bakgrunn eru tvisvar sinnum
líklegri en drengir til að verða fórnarlömb
ofbeldis og fjórum sinnum líklegri til
að verða fórnarlömb kynferðisofbeldis
á ævi sinni. Drengir sem upplifa ofbeldi
föður gagnvart móður og eru jafnframt
beittir tilfinningalegu ofbeldi eru líklegri
til að beita vissum tegundum ofbeldis
á fullorðinsaldri. Þeim mun lengur sem
börn hafa búið við ofbeldi og þeim mun
oftar sem þau hafa orðið vitni að því
þeim mun alvarlegri eru áhrifin á andlega
og líkamlega heilsu þeirra og félags­
og vitrænan þroska. Án íhlutunar eru
börn sem hafa búið við heimilisofbeldi í
meiri hættu að verða afbrotaunglingar,
sýna ofbeldishegðun á fullorðinsárum,
fá áfallastreituröskun og fara upp á
móti öllu með andfélagslegri hegðun.
Eftir skilnað eru jákvæðar breytingar á
líðan barna bæði heima og í skóla.
Hins vegar geta komið fram langvarandi
neikvæðar tilfinningar og hræðsla yngri
barnanna gagnvart feðrum sínum sem
meðal annars koma fram í því að þau
vilja ekki fara til þeirra um helgar. Þau
glíma sum við erfiðar endurminningar
og eru talsvert að hugsa og spyrja út
frá sárum minningum. Langvarandi reiði
eldri barnanna getur meðal annars komið
fram í því að þau vilja skipta um nafn
og kenna sig við móður sína. Stundum
eru börnin notuð af feðrum sínum til
að njósna um móður sína og að vera
milligöngumenn í að þrýsta á hana til
að taka ofbeldismanninn aftur inn á
heimilið. Með réttri íhlutun virðist hægt að
minnka sálfélagsleg og atferlisvandamál
hjá börnum, til dæmis reiði, árásargirni,
mótþróa, ögrun, storkun, kvíða. Einnig
er hægt að minnka sálræna streitu
mæðranna. Æskilegt er þó að móðir og
barn fái meðferð saman.
Kynferðisofbeldi í æsku
(sjá nánar í heimildum 4­8 á bls. 10)
Kynferðislegt ofbeldi í æsku er mikið
heilsufarsvandamál um allan heim. Slíkt
ofbeldi hefur neikvæð áhrif á líkamlega
og andlega heilsu, bæði karla og
kvenna. Bæði drengir og stúlkur sem
lent hafa í kynferðislegu ofbeldi hafa
fleiri sálfræðileg vandamál en þau sem
ekki hafa slíka sögu en börn sem segja
frá ofbeldinu hafa almennt betri heilsu
en þau sem gera það ekki. Drengjum
með sögu um ofbeldi er hættara við
sjálfsvígshugleiðingum og sjálfsskaðandi
hegðun. Þeir eru í allt að tíufaldri hættu á
að hóta að taka líf sitt eða að skipuleggja
sjálfsmorð og í allt að fimmtánfaldri hættu
á sjálfsvígstilraunum miðað við drengi
með enga slíka sögu (Martin o.fl., 2004).
Í sænskri rannsókn höfðu 33,3% drengja,
sem lent höfðu í kynferðislegu ofbeldi
í æsku, reynt sjálfsvíg eða skaðað sig
á annan hátt en 30,4% af stúlkunum.
Fyrir unglinga sem hafa ekki orðið fyrir
ofbeldi eru samsvarandi tölur 5,1% og
9,1% (Edgardh og Ormstad, 2000).
Kynferðislegt ofbeldi í æsku hefur verið
tengt sálrænum vanda hjá bæði körlum
og konum.
Áhrif kynferðisofbeldis í æsku á
bernskuna. Þeir einstaklingar sem upplifa
kyn ferðis legt ofbeldi í æsku hafa margir
einkenni áfallastreitu röskunar (alþjóðleg
skamm stöfun: PTSD). Áfallastreituröskun
og athyglis brestur með ofvirkni (alþjóðleg
skammstöfun: ADHD) eru meðal
algengustu sjúk dóms greininga barna