Þjóðmál - 01.06.2010, Blaðsíða 89

Þjóðmál SUmAR 2010 87
taugalífeðlisfræðinginn John Carew Eccles .
Þess má geta að Eccles fékk Nóbelsverðlaun í
læknisfræði árið 1963 .
Heimspeki Poppers tengist bæði sögu
stjórnmála og vísinda á 20 . öld . Rit hans
um stjórnmálaheimspeki eru í senn vörn
fyrir frjálsyndi og lýðræði og andóf gegn
kommúnistum og fasistum sem virtust ætla
að skipta Evrópu á milli sín um það leyti sem
Popper flúði til Nýja­Sjálands . Kenningarnar
sem hann er frægastur fyrir fjalla þó ekki um
stjórnmál, nema með óbeinum hætti, heldur
um vísindi og vísindalega þekkingu . Verk hans
á því sviði voru líka svar við kalli tímans . Til
að skýra hugmyndasögulegt samhengi þeirra
þarf að rifja upp merkilegan kafla úr sögu
eðlisfræðinnar .
Vísindabylting
í byrjun 20 . aldar
Íbyrjun 20 . aldar varð bylting í eðlisfræði þegar Albert Einstein (1879–1955)
setti fram afstæðiskenningu sína og mótaði
skammta fræðikenninguna um hegðun öreinda
ásamt Max Planck (1858–1947), Niels Bohr
(1885–1962) og fleiri eðlisfræðingum . Þessar
nýju kenningar kollvörpuðu að nokkru klass­
ískri eðlisfræði sem byggðist einkum á verkum
Isaacs Newton (1643–1727) .
Fyrir þessa byltingu töldu flestir sem fjölluðu
um vísindaheimspeki og vísindalega aðferð að
undirstöðuatriðin í eðlisfræði Newtons væru
hafin yfir allan vafa . Verk Newtons skýrðu
svo margt, leiddu til svo margra uppgötvana
og spádóma sem stóðust upp á punkt og prik
og voru svo rökrétt og glæsileg að flestum
sem kynntust þeim fannst að búið væri, í eitt
skipti fyrir öll, að lúka upp leyndardómum
náttúrunnar . Viðteknar kenningar um vísinda­
lega aðferð gerðu því ráð fyrir að með því að
fara rétt að gætu menn aflað algerlega öruggrar
þekkingar á náttúrunni og lögmálum hennar .
Sumir sem fjölluðu um vísindin með heim­
spekilegum hætti voru fylgjandi raun hyggju­
kenningum í þá veru að vísindaleg aðferð
fælist einkum í því að safna staðreyndum og
leiða almenn lögmál af þeim með aðleiðslu .
Aðrir voru hallir undir rökhyggju og töldu
að hægt væri að leiða ýmis náttúrulögmál af
sjálfljósum forendum eða vitneskju sem væri
með einhverjum hætti innbyggð í mannlega
skynsemi . Með nokkurri einföldun má segja
að þeir hafi álitið að það væri lítill munur á
eðlisfræði og stærðfræði .
Þáttaskil urðu í sögu þekkingarfræðinnar
þegar Immanuel Kant (1724–1804) ritaði
Gagnrýni hreinnar skynsemi . Sú mikla bók kom
út árið 1781 . Í henni reyndi Kant að sameina
það besta úr raunhyggju og rökhyggju . Líkt
og raunhyggjumenn taldi hann að þekking á
náttúrunni væri reynsluþekking . Hann hugði
þó ekki að reynslan sýndi okkur innsta eðli
veruleikans og sagði að af henni fengjum
við aðeins numið hvernig veruleikinn birtist
okkur . Líkt og rökhyggjumenn taldi hann þó
að ýmis lögmál náttúrunnar væru fyrirfram
gefin í hugsun okkar, innbyggð í skynsemina .
En Kant áleit ekki að þetta framlag hugans
væri öruggur sannleikur um veruleikann í
sjálfum sér heldur miklu fremur reglur og
hugtök sem stjórna því hvernig við túlkum
Karl Popper á gamalsaldri .