Morgunblaðið - Sunnudagur - 06.09.2015, Blaðsíða 39

myndir eru til sem sýna hann með glas í hendi. En
einnig sárafáar myndir af honum án stórvindilsins.
Hafi menn neytt áfengis í óhóflegum mæli er eitt
líffæri gjarnan leitt fram til vitnis um hið óholla líf-
erni. Paul Johnson, sagnfræðingurinn frægi, segir að
þegar lík Churchill var krufið hafi lifrin úr honum
litið út eins og væri hún úr ungbarni. Þeir sem þurfa
að verja óhóflega notkun sína á víni og/eða tóbaki
vísa gjarnan í vörninni á Churchill sem gangandi
vitnisburð um að þess háttar gagnrýni sé til-
hæfulaus. En Churchill var um flest óvenjulegur
maður. Miklu fremur undantekningin en reglan.
Þess utan dró hann úr áköllum óhófs síns með ýmsu
móti. Viskíið, sem hann sötraði liðlangan daginn, var
blandað með miklu vatni. Hann neytti ríkulegrar
fæðu með drykkju sinni (sem er gott fyrir lifrina) án
þess þó að fitna úr hófi, því hann var líkamlega aktíf-
ur lengst af. Þá hafði Churchill þá reglu, sama
hvernig stóð á, að fá sér jafnan síðdegislúr, sem
flestum ber saman um að sé hrein hollusta, sem nú-
tíminn gefi þó fæstum færi á að nýta sér.
Fleygar setningar og söguskrif
Enginn stjórnmálamaður á fleiri fleygar setningar
sem lifað hafa en Winston Churchill. Tvennt kom til.
Eðlislæg og iðkuð hæfni hans, þekking á sögu, bók-
menntum og enskri tungu annars vegar og hins veg-
ar hve lengi hann var í innstu röð eða sjálfur miðdep-
ill mestu atburða í sögu þjóðar sinnar og að nokkru
veraldarinnar allrar.
Og Churchill á einnig höfundarétt á fleygum setn-
ingum sem sagðar voru einungis vegna þess hve vel
eða sniðuglega þær hljómuðu. Þær átti ekki endilega
að taka bókstaflega. Þegar áðurnefndri fullyrðingu
um harðan dóm sögunnar, eða öðru í þeim dúr, var
beint að Churchill sagðist hann ekki hafa áhyggjur
af því. Söguna þá ætlaði hann sér að skrifa sjálfur.
Hið mikla verk hans um sögu Heimsstyrjaldarinnar
síðari hefur, eins og önnur slík verk, hlotið bæði lof
og last. En flestum gagnrýnenda ber saman um að
hafi höfundurinn staðið frammi fyrir freistingum um
að auka sinn hlut úr hófi fram hafi hann staðist þær
vel.
Verkið njóti þess hins vegar ótæpilega að þessi
mikli leikstjórnandi atburðanna skyldi ekki aðeins
vera til frásagnar, heldur leggja svo margt til sem
enginn annar gat gert. Síðar hefur margt verið skrif-
að hinni miklu sögu Churchills til fyllingar, eða þar
sem önnur hlið atburða er dregin fram eða það leið-
rétt sem höfundar töldu ástæðu til.
Rétttrúnaður gamall í hettu
Drýgstan hluta ævinnar var Churchill ekki með rit-
störfin ein á sinni könnu. Hann var einnig virkur frí-
stundamálari og nú seljast verk hans á tugi og
hundruð milljóna króna. Og svo voru það „aðal-
störfin“. Því að Churchill var að auki þingmaður,
ráðherra, flokksformaður, leiðtogi stjórnarandstöðu
og háttlaunaður pistlahöfundur við þekktustu blöð
Bretlands. Það er aumur blettur á sögu sumra þeirra
að þau sögðu upp samningum við Churchill þegar
hann tók að skrifa greinar gegn uppgangi nasismans
og Adolf Hitler.
Þeir sem sáu um stjórnmálalega rétttrúnaðinn í
Bretlandi um þær mundir veifuðu ótæpilega stimpl-
inum „stríðsæsingamaður“ yfir Churchill og mikill
meirihluti Breta og þingmenn úr öllum flokkum
studdu hina nú alræmdu friðþægingarstefnu
Chamberlains.
Ekki hefur verið reiknað út hversu mörgum millj-
ónum mannslífa hefði verið hægt að bjarga ef ekki
hefði svo lengi tekist að kæfa nærri rödd stríðs-
æsingamannsins.
Og nýjar hettur
Fróðlegt hefur verið að fylgjast með hrópum og stór-
yrðum vegna teiknimyndar sem birtist í Morgun-
blaðinu á dögunum og sótti í þá atburði sem hæst
hafa borið í umræðunni síðustu vikur. Hafa nokkrir
„með ríkustu réttlætiskenndina“ vart getað hamið
sig á bloggheimum fyrir hneykslan. Hefur hver af
öðrum étið upp furðulegar fordæmingar á borð við
þær að fyrir teiknaranum hafi vakað að draga dár af
hræðilegum örlögum flóttafólks, eymd þess og
óhamingju. Hvernig geta menn látið sér slíkt til hug-
ar koma og svo látið út úr sér? Hvað hafa þeir sér til
afsökunar? Auðvitað er reynt að finna á því skýr-
ingar að svona langt sé seilst.
Teiknimyndir blaða um víða veröld eru kunnar.
Þær eru óaðskiljanlegur hluti blaðamennskunnar.
Þær heita „cartoons“ á heimsmálinu. Í ensk-
íslenskum orðabókum er orðið stundum þýtt sem
„skrípamyndir“ og iðulega er orðið „skopmyndir“
notað í daglegu tali.
En allir sem fylgjast með, lesa eða nema efni úr
betri erlendum blöðum sér til gagns vita að orðið, og
sérstaklega þýðing þess, segir ekki nema hálfa sög-
una og varla það.
Vissulega er skop iðulega stór hluti af inntaki
slíkra mynda. En þær eiga sér margar aðrar hliðar.
Tilveruréttur þeirra er kannski fyrst sá að „mynd
segir meira en mörg orð“. Í annan stað að teikni-
mynd gerir meira en það. Þar kemur listræni þátt-
urinn til og skírskotun til ímyndunarafls listamanns-
ins og „lesandans“. Stundum er skopið hreint
aukaatriði, og stundum er ekkert eftir því leitað.
Myndirnar eru þá „beitt gagnrýni“ eða þær sýna
„andrúmsloft“ sem tengist stórum atburðum eða
smáum sem verða ekki gerð skil með orðunum ein-
um, og síst með langhundum.
Myndmálið dregur iðulega veruleikann upp í svip-
hendingu.
Og stundum verða myndirnar til vegna þess að
teiknarinn, listamaðurinn eða hvaða titill sem honum
er gefinn vill sýna samúð sína, samkennd. Oft hefur
það verið gert listilega með örfáum dráttum.
Minnisvert dæmi um myndir og sorg
Um jólaleyti ársins 2004 skall einn mesti óhugnaður
síðustu tíða, flóðbylgjan mikla á Indlandshafi, að
ströndum 14 ríkja, þegar heimamenn og gestir áttu
sér einskis ills von. Talið er að meira en 250 þúsund
manneskjur hafi farist, næstum því eins og hendi
dauðans hafi verið veifað yfir hluta heimsins. Teikn-
urum stórblaðanna nær og fjær var ekki hlátur í hug.
En þeir birtu myndir sínar engu að síður. Sumar
þeirra voru afburðasnjallar og eftirminnilegar. Þær
hittu „lesandann“ beint í hjartastað og hjálpuðu hon-
um á viðkvæmri stund. Sumar voru ekki endilega
eins grípandi. Slíkur dómur fer auðvitað eftir smekk
og auga hvers og eins sem ber myndirnar augum.
Auðvitað er ekki hægt að útiloka að þeir hafi verið
til, austan hafs eða vestan, sem töldu að teiknararnir,
myndlistarmennirnir, hefðu verið að reyna að vera
fyndnir á kostnað 250 þúsund manna og enn fleiri að-
standenda þeirra. En slík örlagafífl hafa örugglega
verið fá.
Hingað heim
Síðustu sex árin hafa ritstjórar Morgunblaðsins aldr-
ei „pantað mynd“ hjá teiknurum blaðsins. Ritstjór-
arnir telja líklegt að hefðu teiknarar blaðsins getað
átt von á slíku væru þeir ekki með samning við blað-
ið. Þeir sem einbeita sér að hinum skrifaða texta á
Morgunblaðinu, sem á öðrum miðlum, hafa aldrei
það markmið að gera það sem öllum líkar. Ekki
vegna þess að flestir og vonandi allir séu ekki góðvilj-
aðir og vilji gæta sanngirni.
Það er hins vegar ómöguleiki að gera ætíð það sem
öllum líkar og ekki eftirsóknarvert markmið.
Þvert á móti eru skríbentar og teiknarar meðvit-
aðir um að efni, stíll, framsetning og áherslur verða
ætíð metin með ólíkum hætti.
Markmiðið er að gera sitt besta og svíkja hvorki
sannleikann né sjálfan sig. Það mun „lesandinn“ að
lokum meta mest.
Sennilega vegur misjafn smekkur enn þyngra þeg-
ar „lesandinn“ skoðar hina daglegu teiknimynd. En
„lesanda“ sem skoðar mynd þar sem leitast er við að
sýna (hvort sem það tókst til fulls eða ekki) í senn
samúð og illyfirstíganleg vandamál, sem tilraun til
fyndni á kostnað þeirra sem við óblíðust örlög búa
um þær mundir, verður aldrei gert til hæfis.
Það væru raunar hrikaleg mistök að reyna það.
Morgunblaðið/Eggert
6.9. 2015 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 39