Morgunblaðið - Sunnudagur - 20.09.2015, Qupperneq 6

6 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 20.9. 2015
* Annars fengum við ekkert að vita, það hvíldi alltaf svomikil leynd yfir öllu hjá hernum.Guðjón Ólafsson frá Syðstu-Mörk. ÞjóðmálORRI PÁLL ORMARSSON
orri@mbl.is
Leiðangurinn sem Guðjón Ólafs-
son fór í með bandarísku her-
mönnunum var ekki sá fyrsti sem
gerður var til að finna B-17G
sprengjuflugvélina á Eyjafjallajökli.
Árni Alfreðsson frá Stóru-
Mörk undir Eyjafjöllum, sem hef-
ur kynnt sér málið vel og meðal
annars farið yfir skýrslur frá
Bandaríkjaher, segir fyrsta leið-
angurinn hafa verið farinn 27.
september 1944, það er að segja
þremur dögum áður.
Að sögn Árna virðist sá leið-
angur hafa farið fram með tals-
verðri leynd en Jón Kjartansson
var eini Íslendingurinn í það skipt-
ið. „Svo leynt virðist sú ferð hafa
farið að hvorki Guðmundur né
Guðjón vissu af henni. Jón talaði
um að hann hefði ekki mátt segja
neitt frá þeim leiðangri. Sem var
kannski eðlileg krafa á stríðs-
tímum,“ segir Árni.
Hvort sömu hermenn voru í
þeim leiðangri eða hversu margir
veit Árni ekki. Nema leiðangurs-
stjórinn, G.F. Behrend. „Eitthvað
verra veður var í þeim túr, a.m.k.
var talsvert hvasst. Þá var farið
beint út í Skerin og gáfust flestir
leiðangursmenn þar upp. Nema
G.F. Behrend, einhver undirmaður
hans og Jón. Þeim tókst að komast
alla leið að flakinu. Vélin var að
miklu leyti á kafi í snjó nema aftasti
hlutinn. Þar tókst þeim að brjóta
sér leið inn. Eitthvað örlítið af dóti,
einkum persónulegir munir áhafn-
ar, var tekið meðferðis niður.“
Árni segir tilgang leiðangranna
án efa hafa verið að komast í vél-
ina og eyðileggja eða fjarlægja
Norden-sprengjusjána sem var
mikið hernaðarleyndarmál á
þessum tíma. „Mjög mikilvægt var
að Þjóðverjar kæmust ekki yfir
heilt eintak. Fremri hluti flaksins
fór fljótlega á kaf í snjó eftir brot-
lendinguna og áhöfnin náði ekki
að eyðileggja hana. Og hafði lík-
lega um annað að hugsa. Þurftu
fyrst og fremst að hugsa um að
komast lifandi af.“
MEÐ TALSVERÐRI LEYND
Hef ekki gleymt þessum leiðangri
Ég hafði svolítið gaman af aðsjá þessa mynd. Það vorutveir búnir að hringja til mín
og láta mig vita áður en ég sá hana
sjálfur. Ég man vel eftir þessum
leiðangri,“ segir Guðjón Ólafsson
frá Syðstu-Mörk undir Eyjafjöllum
en hann er einn af íslensku
leiðsögumönnunum á ljósmynd sem
birtist á baksíðu Sunnudagsblaðs
Morgunblaðsins fyrir viku. Er
lengst til hægri á smærri myndinni
en lengst til vinstri á þeirri stærri.
Guðjón ber einnig kennsl á Jón
Kjartansson í Eyvindarholti og
Guðmund Sæmundsson frá Stóru-
Mörk.
Ljósmynd þessi er frá björgunar-
leiðangri á vegum bandaríska hers-
ins á Eyjafjallajökli í september
1944. Bandarískur hermaður, Vin-
cent Hermanson, sem átti myndina
í fórum sínum, segir Íslendingana
hafa gegnt mikilvægu hlutverki í
leiðangrinum, en þeir voru leiðsögu-
menn, og lýsti blaðið eftir upplýs-
ingum um þá.
Ekki stóð á viðbrögðum frá les-
endum og þannig komst blaðið í
samband við Guðjón sem er að
verða 93 ára. Hann þekkir ekki
fleiri á myndinni. „Ég man vel að
Jón og Guðmundur voru með í för
en ekki hvort við Íslendingarnir
vorum fleiri,“ segir Guðjón.
Líklega leitað að flaki
Samkvæmt upplýsingum á bakhlið
myndarinnar, sem George Valdimar
Tiedemann, ljósmyndari í Banda-
ríkjunum, sem er íslenskur í móð-
urætt, vék að Morgunblaðinu, eru
að minnsta kosti þrír bandarískir
hermenn á henni, Behrend, Botcher
og Harris. Þá vantar upplýsingar
um tvo til viðbótar. Vincent Her-
manson tók ekki þátt í leiðangrinum
sjálfur, var snúinn aftur til Banda-
ríkjanna. Hann eignaðist myndirnar
síðar.
Tildrög leiðangursins voru þau að
bandarísk B-17G sprengjuflugvél,
svokallað „flugvirki“ (ekki B-24 ,
eins og Vincent Hermanson minnti),
hafði farist norðan í Eyjafjallajökli
nokkrum dögum áður, eða 16. sept-
ember 1944, og öll áhöfnin lifað af,
tíu manns. Þeir yfirgáfu ekki flakið
fyrr en tveimur sólarhringum síðar,
vissu ekki hvert skildi fara en sáu
síðan ljósin í Fljótshlíðinni og óðu
meðal annars yfir Markarfljót, lík-
lega meira af vilja en getu, og kom-
ust heilu og höldnu til byggða.
Guðjón, sem var 22 ára á þessum
tíma, stóð í þeirri meiningu að verið
væri að fara að flaki þessarar vélar.
Menn höfðu skýra hugmynd um
staðsetninguna enda höfðu menn
farið upp að flakinu tveimur til
þremur dögum áður. „Annars feng-
um við ekkert að vita, það hvíldi
alltaf svo mikil leynd yfir öllu hjá
hernum,“ rifjar Guðjón upp.
Þess utan talaði hann ekki ensku
og gat fyrir vikið ekki haft mikil
samskipti við hermennina í leið-
angrinum. Jón Kjartansson kunni á
hinn bóginn einhverja ensku og
hafði orð fyrir Íslendingunum en
herinn þurfti á heimamönnum að
halda til að rata á jöklinum.
Leiðangursmenn voru með tvo
sleða meðferðis eins og til að ferja
jarðneskar leifar niður af jöklinum
og taldi Guðjón að sækja ætti menn
sem farist hefðu með sprengju-
flugvélinni. „Þegar í ljós kom að
hermennirnir vildu ekki fara þang-
að þá var okkur ljóst að líkin væru
sennilega uppi á hájöklinum, en
þangað var stefnan tekin, og kemur
þá til orðrómur, sem gekk í sveit-
inni, þess efnis að tveggja manna
flugvél hefði farist við að leita að
fyrri vélinni,“ segir Guðjón. Þetta
fékkst hins vegar aldrei staðfest.
Allur er varinn góður
Eins og sjá má á myndinni eru
bæði Guðjón og Guðmundur með
reipi um sig miðja. Það var, að sögn
Guðjóns, varúðarráðstöfun ef ein-
hver skyldi falla í sprungu. Sjálfur
lenti hann í því að stíga með annan
fótinn í sprungu á leiðinni en komst
auðveldlega upp aftur.
Hestarnir voru skildir eftir við
jökulröndina og varð Jón eftir hjá
þeim. Eftir það drógu leiðang-
ursmenn sleðana sjálfir og kom það,
að sögn Guðjóns, í hlut Íslending-
anna. „Við vorum norðantil en
stefndum á Goðastein og sáum inn
eftir jöklinum. Þar var einhver
þokuslæðingur og það varð til þess
að hermennirnir sögðu okkur að
nema staðar og snúið var við. Við
komumst með öðrum orðum aldrei
að flakinu.“
Guðjón segir það að snúa við hafa
verið skynsamlega ákvörðun enda
sé ekki ráðlegt að þvælast á jöklum
í þoku. „Þess utan er ólíklegt að
staðurinn, sem greinilega var stefnt
á, hefði fundist í þoku.“
Á leiðinni til byggða segir Guðjón
menn hafa komið auga á hvítar
druslur sem talið var að væru ræm-
ur úr fallhlíf sem hermennirnir,
sem brotlentu á jöklinum, hefðu
notað til að koma sér niður hamra-
beltið. Svo virtist sem þær hefðu
verið hnýttar saman.
Annar leiðangur
ekki gerður
Lagt var af stað snemma að morgni
og komið aftur fyrir myrkur. Guð-
jón getur sér þess til að gengnir
hafi verið þrettán kílómetrar.
„Þetta var bara dagsferð og enginn
búnaður meðferðis til að sofa yfir
nótt. Leiðangurinn gekk í alla staði
vel, nema hvað hann skilaði engu.“
Guðjón varð ekki var við að her-
inn gerði út annan leiðangur að flak-
inu af sprengjuflugvélinni en nokkr-
ir bændur úr sveitinni fóru upp að
því síðar og hirtu sitthvað úr því.
Flakið skilaði sér svo niður úr jökl-
inum mörgum árum síðar. „Vel má
vera að leitað hafi verið síðar að
smærri vélinni en ég veit ekki til
þess að hún hafi fundist. Á móti
kemur að herinn hélt svo mörgu
leyndu.“
Spurður um myndatökuna á jökl-
inum man Guðjón ekki eftir henni
og hefur ekki séð myndir úr leið-
angrinum fyrr. „Á hinn bóginn hef-
ur þessi leiðangur alltaf komið ann-
að slagið upp í hugann gegnum
tíðina, þannig að ég hef ekki gleymt
honum.“
Þetta var eini björgunarleiðang-
urinn af þessu tagi sem Guðjón tók
þátt í á stríðsárunum en hann lóðs-
aði seinna Bandaríkjamenn á snjó-
bílum upp að jöklinum, nálægt
1950. Þá hafði farist flugvél í gíg-
skálinni fyrir ofan Goðastein.
„Það fannst aldrei nema eitt lík
við það flak. Hinir hafa komist frá
því og farist í jöklinum en leit að
þeim, sem ég tók þátt í, bar ekki
árangur. Bein þeirra voru að finn-
ast fjörutíu til fimmtíu árum seinna
í gígjöklinum.“
Þessi mynd er tekin á Eyja-
fjallajökli seinna í leiðangr-
inum. Guðjón og Guð-
mundur ásamt öðrum
leiðangursmönnum. Jón
varð eftir hjá hestunum
við jökulröndina.
Leiðangursmenn á Eyjafjallajökli. Guðjón Ólafsson lengst til hægri, þá Jón
Kjartansson í Eyvindarholti, annar frá hægri, og Guðmundur Sæmundsson frá
Stóru-Mörk. Myndin er tekin skammt neðan við jökulröndina ofan við Illagil. Í
baksýn lengst til hægri (neðarlega) má sjá Helluhnjúkinn og klettabelti í Dag-
málafjalli sést lengst til vinstri í baksýn.
GUÐJÓN ÓLAFSSON FRÁ SYÐSTU-MÖRK UNDIR EYJAFJÖLLUM TÓK ÞÁTT Í BJÖRGUNARLEIÐANGRI SEM BANDARÍSKI HERINN STÓÐ FYRIR
Á EYJAFJALLAJÖKLI Í LOK SEPTEMBER 1944 OG BIRT VAR MYND ÚR Í SUNNUDAGSBLAÐI MORGUNBLAÐSINS UM LIÐNA HELGI. AÐ SÖGN
GUÐJÓNS GEKK LEIÐANGURINN VEL EN HANN SKILAÐI HINS VEGAR ENGU ÞAR SEM SNÚIÐ VAR VIÐ VEGNA ÞOKU.