Morgunblaðið - Sunnudagur - 27.09.2015, Blaðsíða 38

38 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 27.9. 2015
E
f heimsborgarinn lítur hundrað ár um
öxl og svo allt til þessa dags, frá árinu
1915 og til ársins 2015, undrast hann
að sjá hve mikið hefur gengið á í ver-
öldinni hans. Hann er eiginlega furðu
lostinn, að þessi ósköp hafi ekki dugað
til að slá mannkynið út af laginu.
Aldarskeið
Upphafspunkturinn er í ársgamalli heimsstyrjöld, sem
átti þá eftir að standa í þrjú ár enn.
Ungir menn, sem rétt höfðu boðið manndóms-
árunum góðan daginn, voru vikulega sendir í tugþús-
undatali fyrir byssukjafta í stríði, sem var það mesta
fram að því. Þessi Heimsstyrjöld var eiginlega mun lík-
ari sláturhúsastarfsemi en stríðsrekstri. Blóðvöllurinn
færðist naumast úr stað árum saman og verkefnið
beggja vegna línunnar var að smala saman ungviði til
að deyja þarna.
Af hverju? Hvað svo?
Öld er langur tími en samt eru fræðimenn eiginlega
enn að fást við spurninguna um það, af hverju til þessa
stríðs var stofnað og hvort mannkynið hafi haft eitt-
hvað upp í sinn útlagða kostnað í mannslífum og laus-
um aurum.
Það varð vissulega nokkrum pótintátunum færra eft-
ir stríð en áður, þótt sá hafi aldei verið tilgangurinn
með því.
Þýskalandskeisari, keisari Austurríkis og Ungverja-
lands og Rússakeisari voru krúnurakaðir í lok þess.
Einhverjum þykir það sjálfsagt til bóta, þótt það segði
lítið upp í fyrrnefndan kostnað.
En keisararnir með kaskeitin, sem spruttu upp í stað
þeirra krýndu, reyndust enn verri kostur ef eitthvað
var.
Ekkert vantaði þó upp á, að þeir þættust eiga allt sitt
vald undir fólkinu, einkum alþýðunni, en ekki
almættinu, eins og bláblóðsmenn töldu áður.
Stundum er það sagt lýðræðinu til hnjóðs, að Hitler
alvaldur Þýskalands hafi komist til valda eftir reglum
þess. En það er aðeins að hluta til rétt. Hann og morð-
sveitir hans höfðu, m.a. með ofbeldislegri framgöngu,
notað sér upplausnarástandið í landinu til að tryggja
sér valdalega fótfestu í gegnum lýðræðisskipulagið. En
þegar þangað var komið misnotuðu þeir aðstöðuna og
brutust til valda og verður lýðræðinu ekki um það
kennt.
Hitt er líklegt að Hitler hafi eftir valdatökuna haft
meirihluta þjóðarinnar með sér, þótt vald hans hafi
verið svo illa fengið. Sú staðreynd var ekki forsenda
valdsins, en auðveldaði honum örugglega að ná þeim
heljartökum á þjóðinni sem hann náði.
Fleiri kaskeitiskeisarar
Nokkru austar, í Kreml, tottaði keisari alþýðunnar
pípu sína og beitti alræðisvaldi sínu af mun meiri hörku
og grimmd en veiklundaður síðasti keisari Rússlands
hafði nokkru sinni gert.
Hver fangelsun, líflát og sífellt meiri kúgun átti rót í
„umboði alþýðunnar“.
Allur sá óhugnaður liggur nú ljós fyrir.
Eftir að Sovétríkin hrundu og loks rofaði fyrir heið-
glugga geta menn ekki annað en furðað sig á, hversu
margir gáfaðir menn á Vesturlöndum virtust trúa á al-
ræðiskerfið og útfærslu þess og sungu því lengi há-
stemmt lof og börðust fyrir því að slíkt kerfi ýtti lýð-
ræðinu frá. Því sama lýðræði og tryggði þeim sjálfum
rétt til baráttu gegn því.
Margir sáu þó þá og allir vita nú, að sú barátta var í
þágu eymdar, illsku og kúgunar. Þeir sem vöruðu við
sættu árásum vegna þess.
Og austan Rússlands sat enn voldugri keisari með
kaskeiti sitt, Mao ljóðskáld, sem nú er talinn hafa verið
afkastameiri fjöldamorðingi en þeir Stalín og Hitler til
samans. Eina afsökun Maos er væntanlega sú, að hann
hafði úr fleirum að moða.
Í umboði þessara var að auki tindátum tyllt á veldis-
stóla víða. Það eimir enn eftir af þeim.
Meira að segja tókst sjálfum páfanum nýlega að taka
hús á einum slíkum. Þeir Kastrobræður, Kim il-sung
ættin og Mugabe í Zimbabve eru eins og lifandi vax-
myndasafn úr vafasamri sögu aldarinnar. Lenin og
Mao eru lengra komnir.
Gleymd og hálfgleymd stríð
Auk stóru stríðanna sem nefnd voru, áttu menn í minni
útgáfum af þeim, svo sem í Víetnam, Kóreu og Kam-
bódíu, en í því síðasttalda létu Rauðir-Kmerar heldur
betur til sín taka. Á síðustu áratugum hefur ekki sést
Þá var öldin önnur
og það löngu eftir að
Gaukur flaug frá Stöng
* Framangreind dæmi, sem eruaðeins smábrot af því sem teljamætti til, ættu að duga til að segja,
að þessi tími, aldarskeiðið 1915-
2015 sé óöld allra alda. En er það
rétt? Ýmsir sjá þennan tíma, þrátt
fyrir allt, í öðru ljósi.
Reykjavíkurbréf 25.09.15