Tímarit um menntarannsóknir - 01.01.2004, Side 122

120
veikleika og styrk stofnunarinnar sem kemur
að notum við stjóm og skipulag hennar.
Mat sem virkjar. Felst í að fá fólk innan stofnana
til að íhuga breytingar á starfinu sem það hefur
jafnvel hugleitt að einhverju marki áður. Sem
dæmi nefnir Weiss að iðulega hafi stjórnendur
hugmynd um hvað er að innan stofnunar en
þeir telji sig get nýtt matsniðurstöður til að færa
„lögmæt” rök fyrir breytingum og afla þeim
fylgis. Matið verður þá tæki til að sannfæra. Ef
sá tilgangur er ljós frá upphafi af hálfu þeirra
sem biðja um mat má velta fyrir sér hversu
siðlegt það er. Við þannig aðstæður er matið
nýtt sem valda- og stjórnunartæki og tilgangur
þess líklega falinn flestum hagsmunaaðilum.
Sem dæmi úr íslenskum aðstæðum má benda
á mat á stofnunum sem hefur verið kvartað
undan. Matsniðurstöður eru þá jafnvel nýttar
til að skipta um kallinn í brúnni og í ýtrustu
tilfellum leggja stofnanir niður. Dæmi um
hið fyrra er að finna í tengslum við mat
hjá Leikskólum Reykjavíkur, en þar hefur
það ítrekað gerst í kjölfar úttektar að skipt
hefur verið um stjórnanda. Opinberlega og
óopinberlega má vera að gefnar séu aðrar
ástæður, en þegar sama ferlið hefur endunekið
sig í nokkur skipti má sjá ákveðið munstur sem
hægt er að draga ályktanir af.
Að lokum bætir Weiss við fjórða flokknum
sem tekur þá til þess sem kalla mætti notkun
annarra. Með fjölda marskýrsla um ákveðið
málefni verður til þekking sem í gegn um
metagreiningu kemur að notum við til dæmis
skipulag nýrra stofnanna eða sem hjálp við
ákvarðanatöku á ákveðnum sviðum.
Aðrir matsfræðingar eins og til dæmis Patton
(1997) hafa velt fyrir sér hvernig hægt sé að
tryggja að matið sé nýtt. Hann notar önnur
fræði sent dæmi um hvernig fólk notar ekki
þær upplýsingar sem það þó hefur (til dæmis
um reykingar og getnaðarvarnir). Hann telur
vandamálið ekki felast í því að upplýsingar séu
ekki til staðar heldur hvernig eigi að fá fólk til að
nota þær. Þetta vandamál hafi verið viðvarandi
innan matsfræðanna og á endanum leitt til
niðurskurðar á fjármunum til matsverkefna í
Bandaríkjunum. Ein þeirra aðferða, sem nefnd
er til að auka líkur á nýtingu matsniðurstaða,
byggist á því að tryggja aðkomu hagsmunaaðila
snemma á matsferlinu þannig að þeir hafi
tækifæri til að hafa áhrif á þau gildi sem lagt er
upp með og jafnvel það sem er til skoðunar (sjá
Torres og Preskill, 2001; Amba, 2000; Weiss,
I998a). í Bandaríkjunum er skylda að meta
stofnanir sem fá fjármuni úr alríkissjóðum.
Yfirleitt eru það alríkisstofnanir sem sjá um að
bjóða út matið. Samkvæmt House (1997) eru
það fjögur fyrirtæki, öll staðsett í Washington
DC, sem fá megnið af öllum matsverkefnum.
Matsfræðingar hafa velt fyrir sér hvort færsla
matsins nær stofnununum sjálfum sé leið til
að tryggja að útkoma þess sé nýtt til að bæta
starfið (St.Pierre, Bernstein og Swartz, 2001).
Aðrir matsfræðingar, svo sem Scriven (1994),
leggja áherslu á frelsi metandans. Það sé síðan
þeirra sem hagsmuna eiga að gæta að velja
eftir á hversu mikið þeir taka mark á eða vilja
nýta matið. Mark, og félagar (2000) telja bæði
þessi sjónarmið eiga rétt á sér. Þeir hafna því
að viðmið í mati þurfi að byggja á því að
hversu miklum notum það komi og hafna líka
því sjónarmiði að eina ábyrgð matsaðila sé að
leggja mat á gildi og verðleika.
Annað vandamál sem sérfræðingar (House,
1997) telja að steðji að mati í Bandaríkjunum
er að fiest stór matsverkefni eru þar boðin út
á vegum fáeinna opinberra stofnana. Það eru
jafnframt örfáar matsstofnanir eða fyrirtæki
sem meira og minna fá eða framkvæma flest
matsverkefnin. Þeir sem stýra matsstofnunum
þekkja orðið þá sem stýra útboðunum, vita
hvað þeir vilja og hvað þeir telja æskilegt
eða óæskilegt í til dæmis aðferðafræði eða
skýrsluskrifum. House færir fyrir því rök
að vegna þessa skapist ástand fákeppni
og einokunar með þeim göllum sem slfkt
fyrirkomulag færir. Telur hann þetta hafa
leitt til þess að matskýrslurnar/matáætlanir
eru meira og minna klæðskerasniðnar að
þörfum og hugmyndum þeirra sem ráða
fjármagninu frekar en þeirra sem hagsmuna
eiga að gæta í þeim stofnunum sem metnar
eru hverju sinni. Telja verður að hætta á slíku
sé jafnvel meiri í litlum samfélögum eins
Tímarit um menntarannsóknir, 1. árgangur 2004