Sagnir - 01.06.2016, Síða 301
ævisögunnar?“ og „Hvað er ævisaga?“ Ljóst er að hugmyndir ævisagnaritara um
viðfangsefni sín, nálganir og meðhöndlun getur verið ansi misjöfn. Það er sjálfsagt
að lesa bók Gísla Pálssonar, prófessors í mannfræði, um Hans Jónatan, manninn
sem „stal sjálfum sér“, með þessar hugmyndir um ævisöguna til hliðsjónar. Bókin
er jú ævisaga þræls sem gerðist verslunarstjóri við Djúpavog og höfundurinn tekur
lesendur með í mikið ferðalag um óh'ka menningarheima í lok 18. aldar og upphafi
þeirrar 19. — Vestur-Indíur, Danmörku og ísland — sem allir tengjast á einn eða
annan hátt í gegnum miðpunktinn; Kaupmannahöfn.
Bókinni er skipt í fjóra hluta, þar sem fyrsti og annar hluti setja ákveðið sögusvið
á sykureyjunum í Karíbahafi, á meðan þriðji hluti verksins fjallar um líf Hans
Jónatans í Danmörku. Fjórði hlutinn fjallar svo um íslandsárin. Bókin um Hans
Jónatan er því ævisaga í krónólógískri röð, sem teygir þó efni sitt langt út fyrir ævi
viðfangsefnisins, því í síðasta hluta bókarinnar er fjallað talsvert um afkomendur
Hans Jónatans.
Tveir meginþræðir eru einkum sjáanlegir við lestur ævisögunnar. Annar þeirra
beinir sjónum sínum að sögu þrælahalds. Notast er við margar ágætar heimildir
um þrælasölu og nýlenduveldi Danmerkur í Vestur-Indíum, einkum erlendar
rannsóknir frá síðastliðnum áratug eða svo. Þetta gefur lesendum ágæta innsýn
í skipulag nýlenduveldisins, einkum þátt hinnar valdamiklu Schimmelmann-ættar
á St. Croix, sem byggðist á sykurframleiðslu og vinnuafli þrælanna. Þessi þráður
tengir ísland við nýlenduveldi og þrælaverslun, þó að Islendingar hafi ekki verið
beinir þátttakendur í verslun á þrælum í danska ríkinu. Efnisvalið er því áhugavert
og spennandi.
Frásögninni um ísland og íbúa þess er í raun snúið á haus með því að fylgja
þræli úr Vestur-Indíum til íslands. Aður fyrr — og kannski enn — voru vinsælar
bækur um íslendinga er fóru úr sveitinni á Islandi og tókust á við heiminn. Sögur
um Árna frá Geitastekk, Jón Indíafara eða jafnvel nokkra vesturfara lúta þessum
lögmálum. í bókinni um Hans Jónatan er þessu algjörlega öfugt farið. Þar er sögð
saga manns, sem vissulega fór frá sínum heimkynnum, út í heim, tókst á við ýmis
skakkaföll og hindranir en endaði svo lífið í sveitinni á Islandi. Þessi öfugsnúna
frásögn gerir bókina athyglisverða, en það virðist svo meðvitað gert í texta verksins
að snúa þekktum kennileitum íslandssögunnar og bókmenntanna á hvolf. Þannig
sjá lesendur t.a.m. undirkafla sem kallast „Hið dökka man“, sem líklega er vísun í
Hið Ijósa man eftir Halldór Laxness. Annar undirkafli ber heitið „Kristnihald undir
Karíbahafshimni“ og í fjórða hluta er undirkaflinn „Svartur í sumarhúsum“.
Hinn meginþráður bókarinnar er fjölskyldusaga þar sem m.a. er lögð áhersla á
ástríkt samband Hans Jónatans við móður sína og ennfremur að börn séu ávallt
börn, óháð tíma og rúmi (bls. 77). Á bls. 80 segir m.a. að Hans Jónatan hafi á barn-
saldri leikið sér við Adam Wilhelm Moltke „sem var á svipuðum aldri og bjó í sama
húsagarði“. Moltke var síðar forsætisráðherra Danmerkur. Fyrir þessu sýnast vera
haldlitlar heimildir og erfitt að fullyrða hvort að þrælabörn hafi fengið svigrúm til
að leika sér með börnum af aðalsættum. Annað sem lýtur þessum fjölskylduþræði
er sú hugmynd að ýmsir andlegir eiginleikar gangi í erfðir. Dæmi um sh'kt er á bls.
301