Morgunblaðið - Sunnudagur - 18.10.2015, Side 38

38 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 18.10. 2015
Þ
að eru órólegir tímar. Það virðist fáu
að treysta í augnablikinu. Olíuverð
er lágt, álverð er lágt, verð á makríl
hefur lækkað og lengi virtist sem
gjaldmiðlastríð væri yfirvofandi því
allir þyrftu að fá að vera með sína
mynt hlutfallslega lægri í skráningu en hinir. Það er
nú verkurinn, því að gjaldmiðlar stilla sig af inn-
byrðis. Ef einn lækkar kemur hækkun fram. Fái einn
að lækka í friði gleypa aðrir lækkunina vandræðalítið.
En þegar lækkun er orðin allra gjaldmiðla mál geng-
ur dæmið ekki upp. Slagurinn snýst um samkeppn-
isstöðu útflutningsgreina. Gjaldmiðlaórói eykst þegar
einstaka stórþjóðir áskilja sér rétt til handstýringar,
oftast þó án þess að viðurkenna það.
Tveir heimar í einum
Kína er enn kommúnistaríki. Á sama tíma byggist
þar upp risavaxinn markaður sem að nokkru lýtur
frjálsum lögmálum. Bankakerfinu er enn stýrt af
hinu opinbera og ríkisvaldið er hvergi langt undan.
Þessi tvíbenta tilvera er ekki endilega sá jarðvegur
þar sem traustið festir best rætur. Það vekur óneit-
anlega athygli að í kommúnistaríkinu Kína eru tæp-
lega 600 einstaklingar sem eiga, hver og einn, eignir
sem metnar eru á meira en 1 milljarð dollara. Það eru
rúmlega 125 milljarðar króna. Og venjulegir millj-
ónamæringar eru auðvitað margfalt fleiri og Kína er
komið í hóp þeirra 20 ríkja þar sem milljónamær-
ingar eru flestir.
Það þykir gefast prýðilega að blanda saman félags-
legum viðhorfum í hæfilegum skömmtum við frjáls-
hyggju kapítalismans í hæfilegum skömmtum. Norð-
urlöndin 5 telja sér a.m.k. trú um að þeim hafi tekist
að gera þetta. En í Kína fer ekki fram þess háttar
blöndun. Þar er reynt að hafa kerfi kommúnismans
og kapítalismans eins og tvær samsíða reimar sem
snúi sameiginlega kínversku þjóðarvélinni. Risavaxin
tilraun af því tagi hefur ekki verið reynd áður.
Surg og milljónamæringar
Þegar að þessi mikla vél tók að hiksta fyrir fáeinum
misserum vissu menn ekki hvort önnur reimin væri
að gefa sig eða hin að herða svo að, að takturinn
þarna á milli væri að rofna. Það fyrsta sem skadd-
aðist var þó traustið. Bréf á hinum hálffrjálsa mark-
aði hrundu. Þá var gripið inn í af yfirvöldum. Þau inn-
grip þóttu ekki trúverðug. Litlir fjárfestar fóru verst
út úr áfallinu, þeir sömu og höfðu stokkið síðastir um
borð í fleyið sem stefndi til hins nýja kínverska
draums. Kínverskum milljónamæringum fækkaði
líka eitthvað.
Milljónamæringar er reyndar ekki mjög trúverð-
ugt hugtak lengur. Milljónamæringur í dollurum talið
þótti burgeis fyrir fáeinum áratugum. Sá sem nú á
einbýlishús, innbú og bíl telst milljóner. Þegar talað
var um milljónamæringa á Íslandi var viðmiðunin
milljónin fyrir myntbreytinguna árið 1980. Þá voru
tvö núll skorin aftan af og þúsund krónur urðu að tí-
kalli og það látið heita efnahagsaðgerð. Afskurðurinn
átti að skapa traust. Hefði eitthvað annað fylgt með
hefði kannski verið einhver glóra í aðgerðinni. En það
var ekki og íslensk ársverðbólga var komin í 80%
þremur árum síðar og þriggja mánaða verðbólgan
orðin rúm 120%. Þá var ekki auðvelt að vera með
verðtryggt lán á íbúðinni sinni. En samt datt engum
stjórnmálamanni í hug að það þyrfti að bæta almenn-
ingi vandræðin sem hann var kominn í með vísun til
„forsendubrests“ eins og gert var vegna 8% verð-
bólgu rúmu 31 ári síðar.
En sá sem veifar nú einum listaskáldsseðli er með 1
milljón gamla í hendinni.
Nú er öldin önnur
Nú verða hagfræðingar heimsins hins vegar skelk-
aðir falli verðbólga undir 2 prósentin mánuðum sam-
an. Það er talið merki um efnahagslega stöðnun eða
tákn þess að kreppa sé að skella á. Í heilbrigðu efna-
hagslífi er því innbyggt, að mynt rýrni um rúm 20
prósent á hverjum áratug.
Yfirborðsgutlarar umræðunnar hér láta oft eins og
slíkt sé bundið við íslensku krónuna. Þeir sömu hrós-
uðu evrunni fyrir að hafa styrkst jafnt og þétt í 10 ár
áður en undirstöður hennar hrundu. Haldi mynt
bærilega bendir það vissulega til þess að grundvöllur
hennar, efnahagslífið í hverju landi, sé gott. Myntin
er þó miklu fremur mælikvarði en gerandi. Það er
ekki fyrr en mynt hættir að lúta efnahagslegum lög-
málum sem hún verður þjóð hættuleg. Gjaldmiðill
eins og króna, notuð af fámennri þjóð eða fjölmennri
getur styrkst óþægilega mikið eða fallið vegna efna-
hagslegs áfalls með tilheyrandi óþægindum fyrir
ýmsa. En öllu skiptir að hún sé að taka mið af efna-
hagslegum kringumstæðum sinnar þjóðar. Verði slík-
ar breytingar á gildandi mynt í landi vegna ástands
annars staðar, er sú þjóð í stórhættulegri stöðu.
Þetta segir sig auðvitað sjálft. En þeim sem dugar
það ekki má benda á Grikkland, Portúgal, Spán og
Írland og raunar fleiri lönd í evrusamstarfinu, t.d.
Finnland.
Neytandinn treystir ekki stöðunni
En segja má að lausir aurar, í hvaða mynt sem er, og
geymdir eru undir kodda rýrni hratt, rétt eins og
vöðvi mannslíkama sem ekki fær viðnám. Í „heil-
brigðri verðbólgu“ rýrnar myntin og því þarf hún að-
stoð ef að hún á að duga til sparnaðar. Þar koma arð-
bærar fjárfestingar og vextir til og breytir ekki neinu
hvort þeir séu formlega verðtryggðir eða ekki. Um
þessar mundir er enn eitt, sem algilt þótti, sem tapað
hefur trausti: Græddur er geymdur eyrir. Stærstu
hagkerfi heims bjóða ekki upp á vaxtakjör sem ýta
undir sparnað. Lán hafa verið á útsölu árum saman.
Samt fara hagkerfin ekki í gang.
Árið 1973 rauk olíuverð upp úr öllu valdi. Það var
mikið högg víða, m.a. hér á landi. Síðustu árin hefur
olíuverð fallið mikið. Þá þróun sá enginn fyrir. Neyt-
andinn, ekki síst í þeim ríkjum sem háðust eru þeim
orkugjafa, ætti að vera í sjöunda himni. Og er það
vísast.
Efnahagssérfræðingar höfðu spáð því að þessi
mikla olíuverðslækkun myndi fljótlega ýta undir
neyslu og efnahagslífið í framhaldinu því taka
jákvæðan kipp. Eftirhreytur efnahagskreppunnar
myndu hverfa eins og dögg fyrir sólu. Og einnig þess
vegna myndu seðlabankar þurfa að hækka sína vexti
á ný. Þá myndi hagur sparenda vænkast.
Banki guggnar, mýta bregst
Seðlabanki Bandaríkjanna tilkynnti með töluverðum
fyrirvara að vextir hans myndu að öllum líkindum
hækka í áföngum frá miðju ári 2015. En það gerðist
ekki. Þessum orðum bankans mátti ekki treysta. Það
er ekki gott. Margir halda enn í þá mýtu að seðla-
bankar búi yfir þekkingu sem annars staðar sé ekki
að finna og geti af dulrænum ástæðum spáð betur
fyrir um framtíðina en aðrir.
Þeir sömu urðu því hræddir þegar boðaðar hækk-
anir skiluðu sér ekki. Hvers vegna þorði bandaríski
seðlabankinn ekki að standa við áætlun sína um að
vaxtahækkanir hæfust á miðju þessu ári, spurðu þeir
óttaslegnir. Ekki gat það verið vegna taugaveiklunar
á hlutabréfamarkaði og krafna þaðan um að vaxta-
hækkun yrði að bíða. Réði slíkt ákvörðum bankans
væri lítið í hann spunnið.
Líklegast er talið að bankinn hafi enn áhyggjur af
undirstöðum efnahagslífsins á heimsvísu. Kína, Evr-
ópusambandið, Brasilía og Rússland, svo helftin af
mannkyni sé nefnd til dæmis, standa öll illa. Yfirlýs-
ingar forystumanna þessara landa um að horfurnar
séu bærilegar hafa lítið gildi. „Munnlegir samningar
eru ekki virði pappírsins sem þeir eru skrifaðir á,“
sagði gamli mógúllinn í Hollywood forðum. Og það
þinglýsir enginn traustsyfirlýsingum þjóðarleiðtoga
sem veði.
Stjórnmálaleg staða á heimsvísu styrkir ekki trúna
á efnahagsþróunina. Ísrael, Egyptaland, Sádi-Arabía
og fleiri hefðbundnir bandamenn treysta ekki Banda-
ríkjunum lengur. Efnahagsþvinganir gagnvart Rúss-
um vegna Úkraínu og Krímskaga hjálpa ekki efna-
hagslífi þvingunarríkjanna og hafa minni áhrif en ef
barn skyti í átt til Pútíns með vatnsbyssu.
Skriðufall trausts
Eitthvert mesta traustshrap sem orðið hefur síðustu
misserin snýr að Evrópusambandinu. Yfirlýsingar
forráðamanna þess um traustan grundvöll evrunnar
höfðu minna gildi en yfirlýsingar hefðbundinna
ponzi-svindlara, eins og Charles Ponzi sjálfs árið 1920
eða Bernard Madoffs tæpri öld síðar. Sá síðarnefndi,
sem sagður er hafa svikið 65 milljarða dollara út úr
skjólstæðingum sínum, var rúmlega sjötugur dæmd-
ur í 150 ára fangelsi í Bandaríkjunum. Eru taldar
jafnmiklar líkur á því að hann sitji dóminn til enda og
að hann greiði skuldir sínar til baka.
Flóttamannabylgjan kom ESB algjörlega í opna
skjöldu. Yfirgangur stórríkjanna í sambandinu gagn-
Traustabrestir virkja von
en bresti traust bilar margt
Reykjavíkurbréf 16.10.15