Morgunblaðið - Sunnudagur - 22.11.2015, Blaðsíða 46

Geirmundar saga heljarskinns, Ís-lenskt fornrit heitir býsna óvenjulegskáldsaga eftir Bergsvein Birgisson,
en í henni birtist í fyrsta sinn saga Geir-
mundar heljarskinns Hjörssonar, landnáms-
manns sem Landnáma sagði göfgastan allra
landnámsmanna. Bókin sver sig í ætt við
hefðbundna útgáfu á íslenskum fornritum;
fyrir henni fer ítarlegur formáli þar sem
greint er frá heimildum sögunnar, handriti,
tímatali, list og lífsskoðunum og síðan fylgir
sagan sjálf eins og Brandur inn fróði, príor í
Flateyjarklaustri, ritaði hana.
Lesandi áttar sig fljótlega á að þótt sagan
sé færð í fornan búning, sett upp eins og ís-
lenskt fornrit með fornum rithætti, fræði-
mannslegum frágangi og lærðum og loðnum
neðanmálsgreinum þá er sagan sjálf nútíma-
leg – Geirmundar saga er nútímaskáldsaga.
Bergsveinn leggur og áherslu á að hann hafi
ekki verið að skrifa hermirit, „pastiche“, og
það sé gert af ráðnum hug að skrifa hana
ekki sem sögulega skáldsögu – með forminu
sé hann að senda ákveðin skilaboð.
„Skáldsaga á alltaf að vera einhverskonar
uppreisn, hún á og fá þig til að sjá hluti í
nýju ljósi. Formið hlýtur að vera einhvers-
konar uppreisn gegn viðteknum gildum og
viðmiðum sem maður er nauðbeygður til að
reyna að skoða upp á nýtt þannig að hún á
ekkert endilega að vera vinaleg, hún á ekki
að klappa lesandanum eins og ketti. Ég
ákvað því að skrifa ekki skáldsögu og skrifa
þess vegna meiri skáldsögu en margar aðrar
skáldsögur,“ segir Bergsveinn og bætir við
að sér þyki skáldsagnaformið vera farið að
daðra við afþreyinguna, „því miður“.
- Er það skáldsagan sem er að breytast
eða er það frekar samtíminn?
„Það sem er að ryðja sér til rúms í hugum
okkar fer líka í skáldsöguna sem verður
þannig meira afþreyingarsinnuð og þá blikka
rauð ljós.“
Frásögn Landnámu af hinum göfuga Geir-
mundi er blátt áfram og skýr, eða hvað? Í
formála bókarinnar dregur Bergsveinn, sem
ritar hann í gervi fræðimanns, fram spurn-
ingar sem hljóta að kvikna af hinum knöppu
lýsingum á Geirmundi. Hann segir og að í
bókinni birtist að einhverju leyti ný sýn á
upphaf Íslands, hann sé að ráðast á vissa
upphafsgoðsögn. „Spurningin var, hvernig
get ég gert það á venjubundinn hátt en líka
öðruvísi og þá endaði ég í þessu formi sem
gefur færi á að segja nýja og gamla sögu í
senn, skemmtun og leik en mikilli alvöru
undir niðri.
Geirmundar saga er ekki hermirit á þann
hátt að hún sé tímalaus, hún er ekki eftirlík-
ing. Hermirit verður að draga eitthvað úr
samtímanum, án þess er það bara handverk
og það er mér mjög mikilvægt að þetta er
lifandi hermirit. Það fer ekki á milli mála að
margt í þessum texta, ef maður horfir vel
eftir, gæti ekki verið skrifað á miðöldum. Við
lesandinn gerum með okkur samning: þetta
er eitthvað gamalt, en gamall texti sem hann
sér í gegnum, skilur að hann er ekki gamall.
Þegar hann les söguna verður hún þó gömul
saga, rétt eins og barnið trúir á drauga á
meðan það heyrir draugasöguna. Uppsetn-
ingin hjá mér felst í því að lesandinn er með
íslenska fornritamunstrið í huganum og set-
ur gagnrýna hugsun til hliðar og þá skapast
frjósöm spenna.
Það var frelsandi hugsun að fara ekki
hálfa leið að þessu, heldur fara alla leið. Það
á aldrei að fara milli mála að þetta er tilraun
nútímamanns til að fara inn í gamalt list-
form, en ég vil benda á að þetta listform hef-
ur lifað í átta hundruð ár og lifir enn án þess
að það sé búið að fá á sig íróníska fjarlægð.“
Að þessu sögðu tekur Bergsveinn undir
það að inngangurinn að bókinni sé hermi-
verk og dragi dám af þeirri menningarhefð
fornsagnafræðimanna sem var við lýði á
fjórða áratug síðustu aldar þar sem fræðin
urðu ekki til þess að menn misstu sjónar á
skáldskapnum.
„Ég hef dálitlar áhyggjur af því að viss
manngerð sé að hverfa. Nú eru menn vís-
indamenn eða sagnfræðingar, en aðrir sjá
um skáldskapinn og aldrei ná þessar mann-
gerðir saman. Áður voru menn fræðimenn
og líka skáld, sáu skáldskapinn í fræðunum,
leyfðu sér að vera í báðum heilahvelunum.
Með því að nota þetta form á Geirmundar
sögu fann ég dásamlegt frí frá þessum kate-
goríska þankagangi sem munkarnir fengu að
vera í, en við númenn fáum ekki, þeir þurftu
ekki að halda aðskildum bókmenntum og
sagnfræði, listum og vísindum.
Þegar ég var að skrifa doktorsritgerð
mína um dróttkvæði las ég mikið af hug-
sálarfræði og taugasálfræði, las mikið um
heilann og það sem menn eru farnir að sýna
fram á, að ekki er hægt að aðskilja tilfinn-
ingu og rökhugsun í heilanum: katergóríurn-
ar eru ekki til í raunveruleikanum. Það er
ósatt að fela sig á bak við rökhugsun ef til-
finning er undir, tilfinningin sem setur allt í
gang. Fornmenn sögðu að þeir hugsuðu með
hjartanu, ég held þeir hafi haft rétt fyrir
sér.“
Eins og Bergsveinn rekur söguna af Geir-
mundi heljarskinni er hann auðugur og um-
svifamikill en tapar síðan öllu. Það verður til
þess að hann finnur önnur gildi, safnar fjöl-
skyldu sinni að sér og það myndast einhvers-
konar sátt. „Ég er að spyrja einnar spurn-
ingar í þessari bók: getur maðurinn breyst?
Nú tala allir um það að við þurfum að breyt-
ast ef við ætlum að lifa áfram í þessum
heimi, en svo er ekki að sjá að okkur takist
það svo auðveldlega. Ég passa mig á því að
svara ekki spurningunni heldur læt ég birt-
ast tvær hefðir um Geirmund, en sjálfur tel
ég og vona að manneskjan geti breyst og sá
það reyndar í þessari bók, mér til mikillar
undrunar, að ég er ekki algjör pessímisti.“
SKÁLDSAGA Á ALLTAF AÐ VERA UPPREISN
Skemmtun, leikur og mikil alvara
Bergsveinn Birgisson tekur á
sig gervi Brands ins fróða,
príors í Flateyjarklaustri, í
Geirmundar sögu heljarskinns.
Morgunblaðið/Eggert
ÞAÐ ER EKKI Á HVERJUM DEGI SEM ÚT KOMA NÝ ÍSLENSK FORNRIT, HVAÐ ÞÁ ÞEGAR UM ER AÐ RÆÐA FORNRIT SEM
ENGINN VISSI AÐ VÆRI TIL, EINS OG TIL AÐ MYNDA GEIRMUNDAR SAGA HELJARSKINNS.
Árni Matthíasson arnim@mbl.is
* Skáldsaga á alltaf aðvera einhverskonaruppreisn, hún á og fá þig
til að sjá hluti í nýju ljósi.
Formið hlýtur að vera
einhverskonar uppreisn.
Elskverðuga málit mitt, sem gefr hljóm
því er augat sér, eyrat nemr ok fingrnir
þreifa. Ek gleðjumst við þinn raddarblæ
ok skriftarstaf, þinn dimma súg ok milda
þey. Málit mitt sem endrómat getr
hverri tilfinning ok leyfir oss at skilja ok
minnast, hvar þú sundrar myrkri með
birti ok fegrð þíns róms. Ver nú blíðast í
hjarta váru með hljóðin þín margfaldlig
at vinnast megi sagan hér, ok Drottinn
hjálpi vegför allri.
(Úr prologo Branda ins fróða Hall-
dórssonar, príor í Flateyjarklaustri.)
Elskverðuga
málið mitt
Bækur
46 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 22.11. 2015