Morgunblaðið - Sunnudagur - 13.12.2015, Blaðsíða 50

Viðtal
50 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 13.12. 2015
Í
byrjun október var haldin sérstök at-
höfn í Þjóðminjasafninu þar sem hjónin
Örn og Margrét, eða Maddý, Arnar af-
hentu formlega spónastokk frá árinu
1655 til Þjóðminjasafnsins, en án milli-
göngu þeirra hjóna er óvíst að stokkurinn
hefði komið til landsins. Voru þá liðin nærri
því fjörutíu ár frá því að þau höfðu fyrst orðið
áskynja um tilvist stokksins.
Dr. Örn Arnar, aðalræðismaður Íslands í
Minneapolis, var á sínum tíma allþekktur
hjarta- og lungnaskurðlæknir í Bandaríkj-
unum, en er nú kominn á eftirlaun. Hann
fluttist til Bandaríkjanna árið 1959 þegar
hann fór í læknisnám og hefur búið þar síðan
að árunum 1970-1972 frátöldum þegar þau
Maddý bjuggu á Íslandi. Það var fljótlega eft-
ir að hjónin fluttust aftur til Bandaríkjanna
sem þau komust í kynni við marga afkom-
endur Norðmanna, segir Örn.
„Við kynntumst þeim og þeirra áhuga-
málum, sérstaklega í sambandi við norska
forngripi,“ segir Örn. Hann bætir við að þess-
ir afkomendur Norðmanna í Bandaríkjunum
sýni öllu sem snerti uppruna sinn mikinn
áhuga og þar sé Ísland ekki undanskilið. Þeir
hafi til dæmis bent hjónunum á að kaupa tvo
aska sem komnir voru frá Íslandi vestur um
haf. Þá hafi þeir einnig bent á fágætt
drykkjarhorn frá 15. öld, en norska ríkið hafi
á endanum gefið Þjóðminjasafninu það.
Örn segir að það hafi verið í þessari vinnu
sem hjónin kynntust Vesterheim Norwegian-
American Museum and Heritage Center, safni
í bænum Decorah í Iowaríki.
Afdrifarík glærusýning
Örn segir að safnið hafi sterka Íslandsteng-
ingu. Til dæmis hafi Vigdís Finnbogadóttir
verið gerð að heiðursdoktor við Luther Col-
lege, háskólann á staðnum, auk þess sem Ís-
lenskir innflytjendur hafi fengið þar skólavist
á 19. öld. „Þessi söfn eru rekin sem einkasöfn
eða sjálfseignarstofnanir, þannig að þau verða
að fjármagna alla sína starfsemi sjálf,“ segir
Örn.
Þegar þannig er ástatt fara söfnin því í
fjáröflun og ein leiðin er sú að halda sýningu
á þeim gripum sem söfnin hafa til þess að
auka áhuga fólks og til þess að auglýsa sig.
Það var á einni slíkri sýningu um miðjan átt-
unda áratuginn sem hjónin komust fyrst á
snoðir um tilvist stokksins. „Það var um 1974
eða 1975 að okkur var boðið í hádegisverð þar
sem forstjóri safnsins var með glærusýningu.
Þetta eru margar glærur og allir gripirnir eru
norskir,“ segir Örn. „En allt í einu kemur upp
á skjáinn – þetta skeði mjög snöggt – mynd
af spónastokknum, og hann segir: „Við höld-
um að þetta sé íslenskt,“ þannig að þá sperrti
ég eyrun náttúrlega,“ segir Örn. Hann við-
urkennir að í minninguni muni hann ekki einu
sinni eftir ljósmyndinni á glærunni, heldur
bara eftir eftirvæntingunni þegar forstjórinn
tilkynnti hugsanlegan uppruna stokksins.
„Þetta gerðist allt svo fljótt,“ segir Örn og
hlær.
Örn segist síðar hafa farið að spyrjast fyrir
um þennan íslenska grip hjá safninu, meðal
annars til þess að vita hvort hægt væri að sjá
hann. Undirtektirnar hefðu hins vegar verið
dræmar, annaðhvort kannaðist enginn við
hlutinn eða honum var sagt að það eina sem
vitað væri með vissu væri að hann væri ekki
norskur. „Ég spurðist reglulega fyrir um
þetta árum saman og alltaf var sagt: „Nei, við
könnumst ekki við þetta.“
Svo liðu árin án þess að nokkuð gengi. Örn
varð ræðismaður Íslands í Minneapolis árið
1997 og aðalræðismaður árið 2000. Um það
leyti fékk hann aðalræðismann Norðmanna,
Gary Gandrud, og konu hans Mimi til þess að
aðstoða sig við leitina. „Þau tóku þetta upp á
sína arma og einn daginn kom hann til mín
með ljósmynd. Þá hafði hann ekki einungis
fundið stokkinn, heldur tekið allgóðar mynd-
ir.“
Svo vel vildi til að Örn var á þeim tíma
mikið að sinna ferðamálum á milli Íslands og
Bandaríkjanna og kom því hingað til lands um
sumarið. „Nema þá voru allir í sumarfríi á
Þjóðminjasafni nema Þór Magnússon, fyrrver-
andi þjóðminjavörður, og ég sýndi honum
myndina. Hann las höfðaletrið og sagði um
leið: „Þetta er íslenskur gripur.“
Ýmsar hindranir í veginum
En þótt búið væri að bera kennsl á gripinn og
finna út upprunann var einungis hálfur sigur
unninn. „Ég fór því og talaði við safnið með
hjálp Gandrups. Í fyrstu vildu þeir bara lána
gripinn til Íslands, en slíku láni fylgdi töluverð
skriffinnska, auk þess sem þá þyrfti að ræða
hluti eins og hversu langur lánstíminn ætti að
vera og þess háttar,“ segir Örn, sem þakkar
þeim Lilju Árnadóttur og Margréti Hallgríms-
dóttur á Þjóðminjasafninu fyrir að hafa staðið
í því stappi með sér.
„Svo kom upp sú hugmynd að kannski gæti
þetta verið óafturkræft lán. Ég sat þriggja
klukkutíma langan fund til þess að ræða smá-
atriðin við það.“ Eftir þann fund ákvað Örn að
senda safninu tölvupóst með þremur spurn-
ingum.
Sú fyrsta var hvort safnið væri í vafa um að
gripurinn væri ekta íslenskur gripur, önnur
spurningin sneri að því hvort stofnskrá safns-
ins tæki eingöngu til norskra muna, en sú
þriðja spurði hvort safnið vissi af því fordæmi
sem norska ríkisstjórnin hefði sett þegar hún
keypti drykkjarhornið frá 15. öld og gaf Þjóð-
minjasafninu.
„Þá komst skriður á málið. Allt í einu höfðu
þeir samband við okkur og sögðu: „Við viljum
að gripurinn fari til Íslands og vilt þú vinna
með okkur að því?““ segir Örn.
„Það er áhugavert að þegar komið var á
þetta stig var það safnið sem var ákveðið í að
ganga frá þessum málum. Í apríl höfðu þeir
smáuppákomu, voru með sýningu, og þá tók
ég við gripnum fyrir hönd íslensku þjóð-
arinnar og setti í bankahólf,“ segir Örn. Mán-
uði síðar var haldið þjóðræknisþing og þá tók
Halldór Árnason, formaður Þjóðræknisfélags
Íslands, við gripnum. „Hann fór með gripinn
heim í handfarangri og færði Þjóðminjasafn-
inu.“ Lauk þar með ótrúlegri vegferð spóna-
stokksins frá Íslandi til Vesturheims og til
baka. Örn segir að athöfnin í október hafi
ekki síst verið haldin Vesterheim-safninu til
heiðurs. „Við vildum þakka þeim fyrir sýnt ör-
læti og vináttu.“
Ótal spurningum enn ósvarað
Örn segir að þó að stokkurinn sé kominn til
Íslands séu enn ýmsar spurningar sem þurfi
að svara. „Hvaðan kom þessi gripur?“ segir
Örn og rekur hvernig spónastokkurinn barst
til Vesterheim-safnsins.
Svo er mál með vexti að árið 1873 kom
norskur innflytjandi, Jens Johnson, til Banda-
ríkjanna og vann við járnbrautirnar í fjörutíu
ár. „Hann fékk þennan áhuga á fornminjum,
náttúrlega norskum, og viðaði að sér miklu
efni,“ segir Örn, en stokkurinn hafi hugs-
anlega tilheyrt stærra safni.
Jens Johnson dó árið 1929 og þá rann allt
safn hans til dóttur hans, Ruth, sem gaf svo
Vesterheim-safninu það árið 1977. Örn segir
þar líklega vera ástæðuna fyrir því hversu
treglega honum gekk að fá upplýsingar frá
safninu um gripinn þegar hann fór að spyrjast
fyrir um hann fyrst. „Þeir voru nýbúnir að fá
gripinn og líklega ekki búnir að flokka hann
Heiður að
fá að þjóna
þjóðinni
RÆÐISMANNSHJÓNIN ÖRN OG MADDÝ ARNAR FUNDU SJALDGÆFAN
SPÓNASTOKK Í VESTURHEIMI. HÖFÐU MILLIGÖNGU UM AÐ STOKK-
URINN FÓR TIL ÞJÓÐMINJASAFNSINS. ÖRN HAFÐI ÁÐUR FUNDIÐ EIN-
TÖK AF MELSTEÐS-EDDU OG GUÐBRANDSBIBLÍU. VINNUR NÚ AÐ ÞVÍ
AÐ TAKA STAFRÆN AFRIT AF ÍSLENSKUM HANDRITUM VESTANHAFS.
Stefán Gunnar Sveinsson sgs@mbl.is
Þau Örn og Maddý afhentu stokkinn við hátíðlega athöfn hinn 5. október síðastliðinn.
Morgunblaðið/Árni Sæberg