Orð og tunga - 01.06.1990, Qupperneq 33

Guðrún Kvaran: Almúganum til sœmdar og sáluhjálpar
11
4 Nýja testamenti Odds
Af því sem á undan er farið má sjá að talsvert hafði verið þýtt af biblíutextum
þegar Oddur settist út í fjós í Skálholti og hóf að þýða Nýja testamentið „Guði til
lofs og dýrðar, en almúganum til sæmdar og sáluhjálpar“. Oddur var vel mennt-
aður og fróður maður sem hafði nám að baki í Noregi, Danmörku og Þýskalandi
þegar hann gekk í þjónustu Ogmundar biskups Pálssonar í Skálholti. A árum
sínum erlendis kynntist liann siðbótarhreyfingunni og þeim mönnum sem boð-
uðu nýjan skilning á kenningum kirkjunnar. Framámenn hreyfingarinnar vildu
ná til alþýðunnar og því var fljótt hafist handa við nýjar þýðingar biblíunnar og
útgáfur annarra guðsorðarita. Oddur hreifst af þessum nýju straumum og hóf að
þýða Nýja testamentið á laun í felum fyrir Ogmundi. Er talið að hann hafi þýtt
Mattheusarguðspjall veturinn 1536-1537 en síðustu hönd lagði hann á þýðingu
sína í Danmörku 1538. Hún var síðan prentuð í Hróarskeldu og var prentun lokið
12. apríl 1540, fyrir bráðlega 450 árum.
Ymsar vangaveltur hafa komið fram um fyrirmyndir Odds bæði erlendar og
innlendar. Jón Helgason fjallaði nokkuð um það efni í bók sinni um málið á
Nýja testamenti Odds og benti á að aðalfyrirmyndin sé, auk latnesku biblíunn-
ar Vúlgötu, þýðing Marteins Lúthers og sennilegast þá frá 1530 (Jón Helgason
1929:178-179). Einnig telur hann að Oddur kunni að hafa notað lágþýska út-
gáfu Nýja testamentisins en nákvæmur samanburður á verki Odds og þessum
þýsku þýðingum hefur enn ekki verið gerður. Allt er óvissara um innlendar fyr-
irmyndir. Gera verður ráð fyrir að Oddur hafi notfært sér bóka- og handritakost
Skálholtsstóls en hæpið er að um bein not einstakra rita sé að ræða. Það sýnir
tilvitnanasafn Kirbys sem áður er nefnt. Jón Helgason benti að vísu á að Oddur
hefði hugsanlega þekkt og notað Stjórn og reisti þá skoðun sína á einstökum
orðum sem fyrir koma í báðum ritum. Ég tel að slíkur samanburður geti verið
mjög varasamur ef ekkert annað bendir til tengsla. Einstök orð minna fremur á
að hver þýðandi leitar fanga í þeim orðaforða sem honum er tamastur og hann
þekkir best. Oddur hefur gjörþekkt íslenskt biblíumál og kunnað með það að
fara.
Aðeins hefur verið hægt að benda á eitt rit sem í eru kaflar sem eru svo líkir
samsvarandi versum í Lúkasarguðspjalli hjá Oddi að um textasamband hlýtur að
vera að ræða. Þetta rit er Jóns saga baptista sem Grímur Hólmsteinsson skrifaði
seint á 13. öld. Jón Helgason telur að Oddur hafi notað Jóns sögu (Jón Helgason
1929:193) við þýðingu sína en Ian Kirby er aftur á móti þeirrar skoðunar að
báðir hafi þekkt og stuðst við sama frumrit og að það hafi verið norræn þýðing
á guðspjöllunum frá síðasta fjórðungi 13. aldar (Kirby 1986:101). Hafi Kirby
rétt fyrir sér hefur það óneitanlega talsverð áhrif á þann Ijóma sem hvílir yfir
Nýja testamentisþýðingu Odds. En stoðirnar undir kenninguna eru veikar og
að mínum dómi mun líklegra að Oddur hafi þekkt Jóns sögu baptista og þótt
biblíutilvitnanir þar svo vel þýddar að hann taldi sig ekki geta bætt um betur.
Oddur: Sá yðar sem hefir tvo kyrtla, hann gefi þeim er öngvan hefur. Og sá er
vistir hefir, gjöri hann slíkt hið sama. (Lúk. 3. kafli.)