Orð og tunga - 01.06.1997, Side 86

74
Orð og tunga
(væntanlega útlendingum) sérstakan vara við því að bera áherslulaus sérhljóð fram sem
„hlutlausa“ hljóðið schwa. Raunar er það fyrsta athugasemd hans um sérhljóðakerf-
ið, að það sé grundvallareinkenni á íslensku, samanborið við frændtungurnar, að hún
hafi ekki schwa-hljóð í áherslulausum atkvæðum. Nú á tímum er ekki venja að gera
ráð fyrir mun á framburði hljóða á milli áhersluatkvæða og áherslulausra atkvæða, en
Sveinbjöm Sveinbjörnsson minnist á þetta, þótt hann noti ekki mismunandi tákn fyrir
hljóð í áherslulausum atkvæðum og áhersluatkvæðum.
Annað atriði sem vekur athygli er að Jón telur ó [ou], eins og í sól, upp meðal
einhljóðanna, frekar en tvíhljóðanna eins og nú er venja. Hann segir þó að um sé að
ræða: „tvelydsagtig mellemst rund Bagtungevokal. Den minder om d. o i bore, men
Slutningan af Lyden nærmer sig tydelig //-Stillingen". Raunar nefnir hann í umfjöilun
um tvíhljóð, að til greina komi að telja [ou] meðal þeirra.
Enn má geta þess að Jón telur [y] meðal einhljóðanna íslensku og tekur ekki fram
annað en það sé sérstakt hljóð til jafns við önnur. Þessu eigum við ekki að venjast í
nútíma handbókum. Þar er það venjulega tekið fram að nálægt kringt og frammælt
hljóð af þessu tæi komi einungis fyrir sem síðari liður tvíhljóðsins [öy], sem margir
vilja telja að sé í rauninni [i]-hljóð sem hlýtur kringingu sína sjálfkrafa af undanfarandi
[ö]-i. En Jóni virðist hafa verið full alvara með þessu, því að í yfirliti á bls. XIX er
hljóðið aftur nefnt sem sérstakt einhljóð, en eina dæmið sem hann nefnir í því samhengi
um notkun þess í orðum er bókstafsnafnið ‘y’. í hljóðlýsingunni gerir hann þessu hljóði
alveg jafn hátt undir höfði og öðrum, því að hann segir að það sé nálægt, frammælt,
grannt (narrow/tynd), kringt sérhljóð, en bætir við: „Den er en lille Smule „fjærnere"
og udtales med lidt svagere Læberundning end d. y;“ og nefnir til samanburðar þýsku
orðin kiihn og amusieren. Þetta [y]-tákn kemur einnig fyrir í einstökum hljóðlýsingum
á framburði orða, t.a.m. í lýsingunni á orðinu hugur í fleirtölu, hugir. [hYy:jip].
3.2 Tvíhljóð
I umræðu um íslensk tvíhljóð er oft gerður greinarmunur á svokölluðum stöðubundnum
tvíhljóðum og þeim tvíhljóðum sem talin eru mynda sérstök hljóðön. Stöðubundin
tvíhljóð eru nefnd þau sem koma fram við vissar aðstæður, einkum á undan [j] í
orðmyndum eins og bogi og lögin. 1 umfjöllun sinni um tvíhljóð gerir Jón ekki
greinarmun á þessum tvíhljóðumog öðrum tvíhljóðum, heldurtelur tvíhljóðinöll upp í
belg og biðu, enda var áhugi hans ekki hljóðkerfislegurfyrst og fremst. Markmiðið var
einfaldlega að lýsa. Inngangurinn er ritaður til útskýringar á framburðarlýsingunum í
sjálfum orðabókartextanum. Tvíhljóðin sem Jón gerir ráð fyrireru sýnd í 2. töflu. Þar
vantar [ou], eins og áður er á minnst, en einnig má benda á að Jón gerir ráð fyrir að í
orðum eins og stigi sé tvíhljóðið [ii]. Þetta hljóð telja ýmsir að sé einfaldlega [i].
I umræðu um tvíhljóð getur Jón nokkurra þríhljóða, sem notuð eru í einstaka orðum:
[yyi], [öyi] og [oui]. Hér er væntanlega átt við orð og orðmyndir eins og hugi, lögin
og skóginn, þar sem koma fram tvíhljóðá undan [j] eða samsvarandi hálfsérhljóði: [i].
Hann telur þó að þessi þríhljóð séu vafasöm (tvivlsomme), því að síðasti liðurinn sé
e.t.v. einungis hvarfahljóð á leiðinni yfir í næsta atkvæði.
Athyglisverð er athugasemd Jóns þar sem hann mótmælir þeirri skoðun flestra