Orð og tunga - 01.06.2001, Qupperneq 28

18
Orð og tunga
Lykilorð
I þeim tilvikum þegar ekki varð komist hjá að nota nýyrði sem aðalflettiorð var brugðið
á það ráð að útbúa sérstakan danskan og enskan orðalista, eins konar orðalykil, til að
leiða notandann að nýyrðunum. Þessi tungumál urðu einkum fyrir valinu vegna þess
að flestir Islendingar kunna skil á ensku eða einhverju Norðurlandamáli; beinast lá við
að velja dönsku með tilliti til þess að fyrirmyndin var dönsk. Að vísu kom í ljós að oft
var aðeins um ritháttarmun að ræða á dönskum og enskum jafnheitum. Dæmi um slík
orð eru blœtisdýrkun (da. fetichisme; e. fetishism) og algildi (da./e. universal). Þó var
þetta ekki einhlítt og þess vegna var talin ástæða til að hafa lykilorðin bæði á dönsku
og ensku.
Vandinn var að koma orðalyklinum fyrir. Óæskilegt var talið að hafa þessi útlensku
orð innan um íslensku flettiorðin í íslenskri bók. I fyrstu kom helst til greina listi aftast
í bókinni eða í sérstökum bæklingi en slíkir listar vilja oft gleymast eða týnast og
nýtast ekki sem skyldi. Því var horfið frá þeirri hugmynd og gripið til þess ráðs að raða
lykilorðunum í stafrófsröð og koma þeim fyrir í sérstökum römmum á þeim blaðsíðum
þar sem þau áttu heima, miðað við stafrófsröð bókarinnar, þannig að leita mætti að þeim
með tilliti til hennar. Frá lykilorðunum var svo vísað í samsvarandi íslenskt nýyrði þar
sem allar upplýsingar var að finna. Þetta er eins konar dönsk-íslensk og ensk-íslensk
orðabók til hliðar við Alfræðiorðabókina. Engin reynsla var af slíkum orðalykli og þess
vegna var ekki ljóst hvort hann yrði plássfrekur. Hann var því notaður sparlega og hefði
mátt vera mun stærri.
I þeim tilvikum þar sem ekkert íslenskt jafnheiti fannst var erlenda orðið haft sem
flettiorð í megintexta og þess getið úr hvaða máli það væri komið.
Tökuorð
Erfitt reyndist að fylgja nýyrðastefnunni út í ystu æsar við gerð Alfrœðiorðabókarinnar.
Oft urðu tökuorð fyrir valinu sem aðalflettiorð þegar um samheiti, oft mörg, var að
ræða. Ef algengasta orðið var tökuorð með hefð í málinu en hin af íslenskum uppruna
en tiltölulega óþekkt var tökuorðið haft sem aðalflettiorð og hin gefin sem samheiti.
Dæmi um þetta er offsetprentun, sem er aðalflettiorð, en flutningsprentun er gefið sem
samheiti. Algeng samheiti voru þá jafnframt höfð sem flettiorð og vísað úr þeim í
aðalflettiorðið.
Fleiri ástæður voru fyrirþví að tökuorð urðu stundum fyrir valinu sem aðalflettiorð,
t.d. eru sum tökuorð notuð í samsetningum þar sem ekki er hægt að nota íslenska
jafnheitið. Dæmi um það eru lýsingarorðin abstrakt og óhlutbundinn. Akveðið var að
hafa orðið abstraktlist sem aðaluppflettiorð og vísa í það úr óhlutbundinni list, m.a.
vegna þess að orðið abstraktmálari kemur oft fyrir í skýringum og illa fer á að tala um
óhlutbundna málara. Að vísu hefði verið hægt að snúa sig út úr vandanum með því að
tala um listmálara, sem mála í anda óhlutbundinnar listar, eða fulltrúa óhlutbundinnar
listar en hin lausnin var nærtækari þar sem textinn í alfræðiorðabókum verður að vera
knappur og skýr.
Stundum reyndist merking alíslenska orðsins of þröng. Dæmi um það er orðið