Orð og tunga - 01.06.2008, Page 14

4
Orð og tunga
3 Orðabókin orðlausa
Ég komst nefnilega að því þegar ég fór að vinna með þessa bók við
einmitt það sem ég taldi þá og tel enn vera lið í því að halda uppi
þessum hlífiskildi, þýðingar, að á stundum var þetta orðabók sem átti
ekki til orð, ekki yfir það sem mig vantaði einmitt á því augnablik-
inu. Þetta er ekkert átakanlegt vandamál en stómotanda verður þó
ljóst að ekki er alltaf hægt að treysta á að fá þýðingu í einu orði þótt
enska orðið sé uppflettiorð í bókinni. Ég hef áður nefnt þetta og fengið
þau svör frá fólki sem vann að bókinni að það hefði verið ákveðið að
búa ekki til nýyrði þegar þau vantaði í tungumálið og er það dálítið
í hinum empíríska anda einsmáls orðabóka þar sem verkefnið er ein-
faldlega að skrásetja tungumálið sem talað er.3 Jóhannes Þorsteinsson
kemur inn á þetta í aðfaraorðum sínum að bókinni þegar hann segir
að ,,[v]ið vinnuna var þeirri almennu stefnu fylgt að stunda ekki ný-
yrðasmíð heldur geta þeirra íslenskra orða sem almennt væm notuð í
greinunum" (1984:XV). Þetta er reyndar ekki einhlítt ef marka má það
sem Jóhannes segir rétt á eftir: „Orð sem einungis hafa komið fyrir í
nýyrðaskrám og ekki verið almennt notuð manna á meðal em yfirleitt
ekki tekin með. Hins vegar em tekin með fjölmörg orð sem ekki hafa
áður komist á prent" (1984:XV). Þýðendur verksins máttu sem sé ekki
stunda nýyrðasmíð en hugsanlega vom tekin upp orð úr orðalistum
sérfræðinga þótt ekki væru þau komin á prent annars staðar. Þó var
það að einhverju leyti ritstjómarleg (fagurfræðileg?) ákvörðun.
Athyglisverðara í þessu samhengi er þó spennan sem ríkir í formi
bókarinnar sem er nokkurs konar blanda af einsmáls og tvímála orða-
bók enda á hún upphaf sitt í þýðingu Sörens Sörenssonar á banda-
rískri einsmáls orðabók. Jóhannes Þorsteinsson telur sig þurfa að
koma inn á þetta atriði í kafla sem ber hina skemmtilega tvíræðu fyr-
irsögn „Þýðing orða":
Hið fyrsta, sem kemur upp í hugann þegar orðabók er
nefnd, er þýðing orða; þýðingu er orðabók ætlað að gefa
og hennar leitar fólk þegar það flettir upp í orðabók.
En orðalagið „þýðing orða" er að minnsta kosti tvírætt.
í fyrsta lagi er um að ræða að gera grein fyrir merkingu
3Reyndar lýsir þessi breyting á notkun orðabóka, þ.e. tvímála orðalisti verður eins-
máls orðabók, einnig þjóðemislegri sjálfsvitund; þetta er nokkurs konar sjálfstæðis-
yfirlýsing tungumálsins.