Orð og tunga - 01.06.2008, Side 31

Gottskálk Jensson: Ummyndanir klassískra orðasafna
21
Stafrófsröðin er orðræðunni sem slíkri óeiginleg. Orðum verður
ekki raðað í stafrófsröð án þess að slíta þau úr skiljanlegu samhengi.
Auk þess verður að smætta fjölda orðmynda niður í eitt flettiorð til
þess að hægt sé að raða því gagnlega í stafrófsröð. Fyrir mörgum ár-
um kom ég að skiptinema á Nýja-Garði sem gat með engu móti fund-
ið í símaskránni föður vinkonu sinnar, sem var Arnardóttir, og vissi þó
heimilisfangið. Hann leitaði auðvitað í öfugum enda stafrófsins sem
sýnir vel hversu tillært athæfi um er að ræða. Því mætti kannski halda
fram að raðað í stafrófsröð séu orðin aðskilin frá líkama (lat. corpus)
orðræðunnar að nokkru leyti eins og sálin er aðgreind frá líkaman-
um í kenningu Pýþagórass samkvæmt Óvíð. Þegar Benedikt Gröndal
semur skýringar sínar yfir kaflann í „Hugfró" sem vitnað var til að
ofan og heldur því fram að hið skáldlega orð sé „fullkomlega andlegt
og öldungis ólíkamlegt" er hann að ástunda það hugarfar sem nefna
mætti lexíkógrafíska frumspeki. Uppröðim og orðskýringar orðabóka
hafa mótað hugsun manna um tungumálið. Þess vegna er mikilvægt
að gera sér grein fyrir að tilhögun orðabókarinnar er annarleg og fjar-
læg allri venjulegri málnotkun. Það er í sjálfu sér þversögn að menn
þurfi að raða orðum í sundurlausar stafrófsraðir til þess að geta fundið
þau aftur en vélar geti fundið orðin í náttúrlegu samhengi orðræðunn-
ar. En sú þversögn hverfur að mestu þegar haft er í huga að menn hafa
sjálfir kennt vélunum þessa kúnst til þess að þurfa ekki lengur að raða
orðum í stafrófsraðir. Menn hafa lengi vitað hvað stafrófsröðin hefur
kostað siðmenninguna. Löngu fyrir tölvuöld þekktu menn annarlegar
aukaverkanir stafrófsraðarinnar og þráðu að raða orðasöfnum á nýjan
leik.
5 Gagnsemi uppstokkunar orðasafna fyrir tíma
stafrænna vefstóla
Þessar dálítið skrýtnu vangaveltur mínar kalla á dæmi um mögu-
leika og mikilvægi breytilegrar uppröðunar jafnvel á tímum áður en
stafrænar spunavélar fóru að tíðkast. Sveinbjörn Egilsson rannsak-
aði, sem kunnugt er, skáldamálið norræna og samdi orðabók yfir það,
Lexicon poeticum, með latneskum skýringum. Þetta orðasafn varð yfir
1000 smáletraðar síður þegar það var prentað, að Sveinbirni látnum,
af hinu Konunglega norræna fornfræðafélagi, Societas regia antiquari-