Ægir - 01.08.2015, Side 20

20
en almennt komu starfsmenn-
irnir frá Noregi. Íslensku starfs-
mennina sóttu fyrirtækin að
stærstum hluta til Reykjavíkur
sem skýrist fyrst og fremst af
því að hvalveiðarnar voru sum-
arvertíðir og þá var einfaldlega
mestur annatími fólks til lands
og sjávar og fáar vinnufærar
hendur á lausu. Um það er t.d.
fjallað í dagbókum frá þessum
tíma að erfitt hafi verið að fá Ís-
lendinga til vinnu,“ segir Smári
en norska starfsfólkið kom fyrst
og fremst frá Vestfold og
Haugasundssvæðinu, þar sem
hvað mestur uppgangur hafði
orðið árin áður í hvalveiðum.
Frá Íslandi til Suðurhafa
Vöxtur í veiðum Norðmanna
var hraður og að sama skapi
dró hratt úr á nýjan leik þegar
kom fram á á 20. öldina. „Þetta
hafði öll einkenni ofveiði, sem
sjá má af tölum, en sveiflurnar
voru líka miklar í afurðaverði og
á stundum þurfti ekki mikla
veiði til að fá þokkalega út-
komu. Á árunum upp úr alda-
mótunum var líka mikill upp-
gangur í hvalveiðum í Suður-
höfum og auðvitað freistaði
margra að taka sig upp og flytja
sig þangað. Sum fyrirtækin fóru
því þangað þegar fjaraði undan
veiðunum hér og einnig eru
dæmi um að stöðvar hafi verið
keyptar hér á landi til að setja
upp annars staðar, t.d. fór héð-
an ein stöð sem skoskt fyrirtæki
keypti og setti upp á Falklands-
eyjum. En þegar hvalveiðibann-
ið var sett á árið 1915 var að-
eins eftir ein norsk stöð hér í
rekstri, þ.e. svonefnd Heklustöð
í Hesteyrarfirði,“ segir Smári.
Margvísleg þjóðfélagsáhrif
hvalveiðanna
Spurður um hvað standi upp úr
varðandi þessa atvinnustarf-
semi og norska tímabilið í hval-
veiðunum við Ísland segir
Smári umfangið og stærðar-
gráðuna koma fyrst upp í hug-
ann. Óumdeilanlega hafi hval-
stöðvarnar og hvalveiðarnar
skilið margt eftir sig sem sett
hafi mark á íslenskt samfélag
og þróun.
„Áhrifin voru margvísleg.
Þarna kynntust Íslendingar í
fyrsta sinn vélvæddum fram-
leiðsluiðnaði, fyrst með stöð-
inni á Seyðisfirði sem Banda-
ríkjamennirnir byggðu og svo
norsku stöðvunum þegar þær
komu. Síðan höfðu sveitar-
félögin miklar tekjur af þessu
og dæmi eru í heimildum um
að 2/3 hlutar útsvarstekna ein-
stakra sveitarfélaga kæmu
beint frá hvalstöðvunum. Enda
í nokkrum tilfellum fleiri en ein
stöð í sama hreppnum, saman-
ber stöðvarnar í Mjóafirði þar
sem voru tvær og í Súðavíkur-
hreppi voru þær á tímabili þrjár
talsins. Áhrifin voru því gríðar-
leg og þessir peningar skiluðu
vegalögnum, skólum og ýmsu
öðru. Landssjóður hafði sömu-
leiðis miklar tekjur af hvalstöðv-
unum en hins vegar þarf að
hafa í huga að það var allan
tímann deilt hér í þjóðfélaginu
um skattlagningu á þessi fyrir-
tæki og hvort réttlátt hlutfall
gróða þeirra skilaði sér til ís-
lensks samfélags,“ segir Smári
en þess voru líka dæmi að sum
norsku fyrirtækjanna létu fé af
hendi rakna með beinum hætti
til samfélagsverkefna; vega-
gerðar, brúarsmíði, fjölskyldu-
hjálpar, kirkjubygginga, menn-
ingarmálefna og fleira.
Tækniþekking jókst með
vélaverkstæðum hvalstöðvanna
„Annað atriði sem ekki síður
hafði áhrif á það sem á eftir
kom voru vélaverkstæði hval-
stöðvanna sem gengdu lykil-
hlutverki þegar mótorbátaöldin
gekk í garð. Hér fyrir austan eru
til mjög góðar heimildir um
þetta og þær sýna hvernig
mótorbátaeigendur þurftu að
miklu leyti að treysta á þjón-
ustu vélaverkstæða hvalstöðv-
anna til að halda bátunum
gangandi. Þar voru verkfærin
og þar hafði byggst upp kunn-
átta á vélbúnaði. Og sem dæmi
má nefna að vélstjórar á fyrsta
gufutogara landsmanna voru
Íslendingar sem höfðu alla sína
þekkingu frá vélaverkstæðum
hvalstöðvanna á Vestfjörðum.
Ef hvalstöðvanna hefði ekki
notið við þá hefðu orðið hér
miklu meiri erfiðleikar en raun
varð í mótorbátavæðingu fisk-
veiðanna við landið, að minnsta
kosti fyrir vestan og austan. Það
má vera alveg ljóst,“ segir
Smári.
Hvalrekstrarkenningin og
hvalveiðideilur
Hvalveiðarnar voru á þessum
tíma umdeildar og átti bannið
sem Alþingi að lokum sam-
þykkti sér nokkurn aðdraganda.
Smári segir Norðmenn hafa
mætt mikilli andstöðu þegar
þeir hófu starfsemi á Vestfjörð-
um en smám saman jókst vel-
Hvalabyssa, eins og þær voru á fyrsta áratug 20. aldar. Byssan, sem skaut sprengiskutli, var föst í stafni hvalveiðibátsins og skotlína fest við skutulinn.