Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.09.1996, Blaðsíða 9

alast upp við reykingar eru í raun óbeinir reykingamenn. Þau
anda að sér reykmettuðu lofti, venjast lyktinni og hafa sfgar-
etturnar fyrir augunum sem eðlilegan hluta af umhverfinu
( Sveinn Magnússon, 1986). Þessir einstaklingar eru líklegri til
að verða sjálfir reykingamenn og þurfa þess vegna markvissari
fræðslu og stuðning af hendi heilsugæslunnar. A undanfömum
ámm hefur sú jákvæða þróun orðið að reyklausum heimilum í
landinu hefur fjölgað um 45% ( Þorvarður Örnólfsson, 1994).
Þó er æskilegt að allir foreldrar sjái til þess að börn þeirra
andi að sér hreinu, ómenguðu lofti og hætti reykingum. Þeir
foreldrar sem reykja ættu að setja sér þær hömlur að reykja
ekki í umhverfi barnanna. Á unglingsárum verða oft miklar
breytingar á heilbrigðisatferli einstaklingsins. Þá er algengt að
dregnar séu í efa þær reglur sem settar hafa verið fyrstu
æviárin. Unglingurinn leggur álierslu á að tilheyra hópi
jafnaldra sinna og gera það sem aðrir
unglingar í hópnum em að gera, þar á meðal
að nota tóbak. ( Hillhouse, 1992). Talið er að
75% þeirra unglinga, sem prófa að reykja í
fyrsta sinn, séu að því með jafnöldrum sínum
og félagsskapurinn á síðan sterkan þátt í að
viðhalda reykingunum. Tiltölulega sjaldgjæft
er að unglingurinn hefji tóbaksneyslu eftir
tvítugt. Meðal annars þess vegna hefur verið
lögð áhersla á það í tóbaksvörnum að koma í
veg fyrir að unglingar byrji að reykja (Chollat-
Traquet,1992).
Oft geta þó áhrif jafnaldra á unglinginn verið jákvæð. 1
rannsókn Elder, Wildey, Moore og félaga (1993) vom það eldri
unglingar sem sáu um að fræða þá yngri um skaðlegar
afleiðingar tóbaksneyslu. Niðurstöður sýndu að 63% þeirra,
sem fengu fræðsluna, notuðu síður tóbak en samanburðarhópur
sem ekki hafði fengið fræðslu.
Umhverfisþættir
og áhrif þeirra á tóbaksneyslu
Hillhouse (1992) telur að áhrif umhverfisins (wider
environment) á einstaklinginn séu ekki minni en áhrif fjöl-
skyldu og vina á þróun heilbrigðisatferlis. Hér er átt við þau
lög og reglur sem gilda í þjóðfélaginu um tóbaksneylsu,
tíðaranda og viðhorf almennings til neyslunnar. Aðrir þættir
sem hafa mjög mikil áhrif á neyslu em: aðgengi almennings að
tóbaki, verðlag og auglýsingar. Nýlega vom samþykkt á Alþingi
Islendinga lög um tóbaksvarnir. I þeim er meðal annars kveðið
á um að óheimilt sé að selja tóbak þeim sem yngri em en 18
ára auk þess sem reykingar em bannaðar á opinbemm stöðum.
Nauðsynlegt er að hjúkmnarfræðingar og annað heilbrigðis-
starfsfólk þekki gildandi lög um tóbaksvarnir og beiti sér fyrir
því að þau séu virt.
Greiður aðgangur og verðlag hafa áhrif á neyslu efnisins.
I Kanada, þar sem verð á tóbaki var hækkað um 158%, varð
árangurinn sá að tóbaksneylsa á meðal unglinga dróst saman
um 66% (Sweanor,1992). Tóliaksframleiðendur eyða árlega
gríðarlegu fjármagni til auglýsinga. Flestar þeirra em
framleiddar í kjölfar flókinna sálfræðirannsókna sem lýsa
eftirsóknarverðum og óraunvemlegum aðstæðum þar sem öll
heilsufarssjónarmið eru víðs fjarri. Á íslandi er óheimilt
samkvæmt lögum að auglýsa tóbak. Engu að síður er tóbak
auglýst hér með beinum hætti í erlendum tímaritum og
kvikmyndum. Auk þess em óbeinar tóbaksauglýsingar algengar
í sjónvarpi, í íslenskum leikhúsum, á fatnaði og á leikföngum
eða sælgæti sem selt er undir merkjum tóbaksframleiðenda.
Einnig hafa tóbaksframleiðendur auglýst vöm sína með því að
greiða kostnað við tískusýningar og íþróttaviðburði.
Tóbaksvarnir em náskyldar öðmm fíkni- og vímuefna-
vörnum. Á síðari misserum hefur aðgengi unglinga að áfengi á
íslandi orðið meira og auðveldara, bæði með tilkomu áfengs
bjórs og með ólöglegu bruggi (Þorvarður Örnólfsson,1994).
Margir unglingar viðurkenna að fyrst hefji þeir neyslu áfengis
og í kjölfar þess byrji þeir að reykja. Aukin áfengisneysla
unglinga getur verið ein skýring á þeirri auknu tóbaksneyslu
sem fram kom í könnun Krabbameinsfélags Reykjavíkur vorið
1994.
Lokaorð
Til þessa hafa margir litið á tóbaksnotkun
sem léttvægan ósið sem engum kæmi við nema
þeim sem hann stunduðu. Reykingafólk hefur
varist fimlega og öll málefnaleg umræða hefur
jafnan fallið í grýttan og viðkvæman jarðveg.
Engu að síður hafa fórnir mannkynsins á
altari tóbaksins verið mannskæðari en allar
styrjaldir mannkynssögunnar samanlagðar
(American Cancer Society, 1992). Stöðugt
berast niðurstöður úr virtum rannsóknum þar
sem tengsl tóbaksneyslu við alvarlega sjúkdóma eru
undirstrikuð. Kostnaður vegna aukinnar heilbrigðisþjónustu er
að sliga öll heilbrigðiskerfi á Vesturlöndum og hér á landi er
kostnaður ríkissjóðs af afleiðingum tóbaksneyslu langt umfram
þær tekjur sem ríkið hefur af sölunni.
Greinilegt er að til mikils er að vinna fyrir hjúkrunar-
fræðinga og aðra heilbrigðisstarfsmenn að koma í veg fyrir að
tóbaksneysla hefjist eða aðstoða skjólstæðinga við að hætta
neyslu. I Bandaríkjunum hafa talnaglöggir menn reiknað út að
tóbaksvarnir séu þær heilbrigðisaðgerðir sem skila mestum
árangri þar í landi, miðað við kostnaðinn sem í þær eru lagðar
(Eddy,1992). Eins og áður er getið hefur það sýnt sig að mjög
einfaldar aðgerðir geta haft áhrif á tóbaksneylu viðkomandi
einstaklings. Til að gera þær aðgerðir markvissari tel ég
æskilegt að stuðst sé við skipulagt mat á því hvar skjólstæð-
ingurinn er staddur á ferli sfnu til reykleysis og fimm stiga
líkan Prochaska og DiClemente haft til hliðsjónar. Einnig er
betri árangurs að vænta ef unnið er skipulega að tóbaksvörnum
og í þvf sambandi stuðst við stikkorðin: að spyrja, að ráðleggja,
að aðstoða og að fylgja eftir. Þar sem tóbaksvarnir eru oft langt
og erfitt ferli er mikilvægt að hjúkrunarfræðingar tileinki sér
niðurstöður nýrra rannsókna um áhrif tóbaks á líkamann og
nýrra árangursríkari leiða til að koma í veg fyrir að neysla
hefjist eða til að aðstoða fólk við að hætta. Áhrif hjúkrunar-
fræðinga á félags- og umhverfislega heilbrigðisþætti gætu verið
miklu vfðtækari en hingað til. Hjúkrunarfræðingar auk annarra
heilbriðisstétta þurfa að vera vakandi fyrir því að fræða og
leiðbeina skjólstæðingum sínum um forvarnir vegna tóbaks-
neyslu. Að fræða foreldra um skaðsemi tóbaks og þau áhrif
sem þeirra eigin neysla hefur á ungu kynslóðina. Að beita sér
að auki fyrir því að lög og reglur um tóbaksvarnir séu virt og
„í Kanada, þar sem
verð á tóbaki var
hækkað um 158%,
varð árangurinn sá að
tóbaksneysla rneðal
unglinga dróst saman
um 66%“
TÍMARIT HJÚKRUNARFRÆÐINGA 4 tbl. 72. árg. 1996