Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.09.1996, Blaðsíða 20
Sjúkrakonur og aðstoðarkonur sjúklinga
hjúkra á sjúkrahúsum á Islandi
I lok nítjándu aldar æddu oft drepsóttir yfir íslenska bæi
eins og fellibylur. Vert er að draga upp þá mynd sem fyrir augu
Christophine Mikkeline Jurgensen bar þegar bún kom til
landsins í lok síðustu aldar og athuga hvernig aðhlynningu
sjúkra var háttað á þeim fáu sjúkrahúsum sem hér voru
starfrækt.
A síðari hluta nítjándu aldar, þegar íslendingar voru um
70 þúsund, fóru þeir ekki varhluta af mannskæðum sóttum svo
sem barnaveiki, taugaveiki og holdsveiki. Þá stuðlaði óþrifn-
aður af ýmsum toga að útbreiðslu sjúkdóma, svo sem sulla-
veiki. Þrátt fyrir það voru hér aðeins starfrækt tvö lítil sjúkra-
hús og aðhlynning sjúklinga var þar í höndum vinnukvenna þó
að víðast hvar erlendis hefði verið unnið brautryðjendastarf í
umönnun sjúkra með tilkomu lærðra hjúkrunarkvenna.7 Þá
þekktust engin sjúkrasamlög svo fólk þurfti að kosta sig sjálft á
þessa spítala og kusu flestir þess vegna að liggja heima.8
Sjúkrahús Reykjavíkur, sem var sett á stofn árið 1866,
hafði 20 sjúkrarúmum á að skipa en ekki verður annað sagt en
að sjúkrahúsið hafi verið í afar óhentugu húsnæði því að í sama
húsi var fjölsóttur danssalur. Árið 1884 flulti sjúkrahúsið í
Þingholtsstræti 25. Hjúkrun sjúklinga á Sjúkrahúsi Reykja-
víkur var í upphafi í höndum vinnukvenna að því undanskildu
að árið 1876 var Guðrún Tómasdóttir, ljósmóðir, ráðin spítala-
ráðskona. Aðeins ein heimild frá árinu 1886 er til um þau störf
sem vinnukonur inntu af hendi á Sjúkrahúsi Reykjavíkur.
Heimildin er bréf sjötugrar vinnukonu, Júlíönu Jónsdóttur að
nafni, til þáverandi landlæknis, dr. Schierbeck. f bréfinu titlar
Júlíana sig sem aðstoðarkonu sjúklinga og biður hún landlækni
að finna úrlausn í launamálum sínum þar sem hún hafi ekki
fengið greidd laun fyrir störf sín við spítalann í nokkum tíma.
Kemur fram í bréfinu að hún hafi daglega hjúkrað 3-5 sjúkl-
ingum á spítalanum og hafi auk þess haft alla þjónustu við
læknaskólann.9 Störfum hennar svipar mjög til starfa vinnu-
kvennanna á Kommunelwspitalet.
Aðhlynning sjúkra á sjúkrahúsi Gudmanns Minde á
Akureyri var einnig í höndum vinnukvenna. Sjúkrahúsið var
stofnað árið 1874 og nefnt eftir danska kaupmanninum sem gaf
Akureyrarbæ íbúðarhús sitt til sjúkrahússhalds. Til er frásögn
Ástríðar Torfadóttur, sem hóf hjúkmnarstörf við spítalann árið
1899, um þau störf sem hún innti af hendi við spítalann. f
sóknarmannatali fyrir Akureyrarsókn árið 1899 er Ástríður
titluð sjúkrakona við spítalann.10 Frásögn Ástríðar er bréf sem
hún skrifaði systur sinni, Guðrúnu, sama ár og hún hóf störf við
spítalann. í bréfínu segist hún gera allt fyrir sjúklingana og séu
þeir aldrei færri en átta en oftast tíu. Sinni hún þeim ein að því
undanskildu að stúlka beri oft inn matinn. Þá segist Ástríður
fara á fætur hálf- sjö á morgnana. Það fyrsta sem hún þurfi að
gera sé að búa um rúm sjúklinganna. Síðan færi hún þeim
öllum þvottavatn og hjálpi þeim sem þess þurfa með þvott. í
bréfinu segir Ástríður einnig:
Auk þess þarf ég að þvo stóla, sem eru jafnmargir og sjúkling-
arnir, sjúkraborðin og 2 stúr gólf og vera búin að þessu öllu
þegar læknirinn kemur klukkan 9-10 og lílur eflir f hverjum
kima, spyr eftir öllu um sjúklingana. Svo þegar blessað fólkið er
búið að borða og leirtauið hefur verið borið út, þá byrja þeir sem
það geta að klæða sig og verð ég að sækja hverja spjör af þeim
öllurn upp á loft, þvf ekki minnsti hlutur má vera á sjúkrastof-
unum."
TÍMARIT HJÚKRUNARFRÆÐINGA 4. tbl. 72. árg. 1996
Samkvæmt þessari lýsingu Ástríðar hefur hún haft nóg að
starfa á sjúkrahúsinu en hjúkrun sjúklinga hér á landi átti þó
eftir að taka miklum breytingum. Það var einkum einn mann-
skæður sjúkdómur sem hrjáði marga landsmenn sem átti eftir
að vekja sérstaka eftirtekt i' Danmörku. Sú eftirtekt átti síðar
eftir að leiða til þáttaskila í hjúkmnarmálum íslendinga.
Islenskir holdsveikisjúklingar
vekja athygli í Danmörku
Árið 1894 kom hingað, á vegum dönsku landstjórnarinnar,
húðsjúkdómalæknir, dr. Edvard Ehlers að nafni. Tilgangur með
för hans hingað var að rannsaka tíðni
holdsveikinnar og á ferð hans um
landið hitti hann 141 sjúkling með
holdsveiki. Rannsókn hans sannfærði
hann um að hér væru mun fleiri
holdsveikisjúklingar en mönnum
hafði áður verið kunnugt um og að
þeir byggju víða við hræðilegan
aðbúnað.12 Dr. Ehlers taldi eina af
meginástæðum fyrir útbreiðslu
sjúkdómsins hér vera þá að
íslendingar töldu veikina ekki
smitandi heldur arfgenga. Kenninguna um arfgengi sjúkdóms-
ins hafði norskur læknir, Armauer Hansen, þegar hrakið árið
1874 þegar hann fann bakteríuna sem olli þessum sjúkdómi
sem lýsti sér þannig að hvarvetna á líkama sjúklings mynduð-
ust hnútar sem urðu oft að sárum. Hér var um smitsjúkdóm að
ræða sem engin lækning var við og dró hann sjúklinginn að
lokum til dauða. Meðgöngutími sjúkdómsins gat verið langur
þar til fyrstu einkennin fóru að gera vart við sig. Þótti afar
háskalegt að hafa holdsveikisjúkling langdvölum innan um
ósýkta einstaklinga.13 í Alþingistiðindum frá árinu 1897 má
finna hræðilega lýsingu Guðmundar Bjömssonar, héraðslæknis
í Reykjavík, á ástandi þessara sjúklinga. Þar segir Guðmundur
meðal annars:
Holdsveiki er einhver hinn hræðilegasti sjúkdómur; hún
afskræmir menn mjög og er kvalafull. Þeir sem eigi hafa séð
holdsveika, geta hugsað sér sjúkling; andlitið er alveg
torkennilegt, tóm sár og hnútar; oft eru þeir blindir og
handleggir og fætur tilfinningarlausir [...] vöðvarnir eyðast,
tilfinning hverfur, fingur og tær detta af, sjúklingamir em
blindir, en með döpur opin augu, munnvöðvamir em orðnir
afllausir og munnurinn er opinn og munnvatnið rennur út úr
lionum í sífellu. Enginn sjúkdómur er hryllilegri en holdsveiki.
Hún leiðir sjúklingana hægt og hægt, án þess að þvf verði
spornað, í dauðans greipar [,..]14
Dr. Ehlers taldi aðbúnað íslensku holdsveikisjúklinganna
gersamlega óviðunandi og brýna nauðsyn bæri til að koma upp
sérstökum spítala fyrir þá. Eftir dvöl sína hérlendis hélt hann
aftur til Danmerkur. í Oddfellowreglu sinni hélt hann fyrir-
lestur um íslensku holdsveikisjúklingana og dró þar upp dökka
mynd af ástandi þessa fólks svo ekki væri talað um smithættu
sem af þeim stafaði.15 Samþykktu Oddfellowarnir þegar að láta
reisa sjötfu sjúkrarúma holdsveikraspítala í Laugarnesi og færa
íslensku þjóðinni þessa dýrmætu gjöf, þó með ákveðnum
skilyrðum. Eitt þessara skilyrða var:
[t]il þess að stunda hina holdsveiku menn má aðeins nota
fullnuma hjúkrunarkonur, en aldrei mega þær þó vera