Norðurslóð - 16.12.1980, Qupperneq 11

Góðkunningi minn, Bjarni Há-
konarson frá Reykhólum, lengi
búsettur á Akureyri en síöast í
Reykjavík, kom á minn fund
einhvérntíma kringum 1950 og
gaf mér handrit að rímnaflokki
sem nefnist Rímur af Transelíusi
og sagði að þær ættu að vera
eftir Hans Baldvinsson frá
Upsum, þótt ekki sé neitt
höfundarnafn í handritinu.
Þetta þótti mér góð gjöf, því að
margt heyrði ég sagt frá Hans
gamla í bernsku minni og æsku.
Það sem mest hélt minningu
hans á lofti langt fram eftir
þessari öld og gerir kannski enn
var sú dapurlega saga að hann
hefði fimmtán ára að aldri orðið
ungri stúlku að bana með voða-
skoti. Gekk hún síðan aftur og
var talin fylgja Hans og frænd-
um hans ýmsum og höfðu
margir orðið hennar varir. Og
sannarlega varð hún fylgja
Hans (eða Hansar eins og
líklega var sagt)_, því að alla sína
I öngu ævi varð hann að búa
undir þessu ámæli, þó að nú
þyki koma skýrt fram við rann-
sókn réttarskjala að hann hafi
hvergi nærri komið þessu
„ólukkutilfelli" eins og faðir
hans séra Baldvin nefndi það,
heldur hafi stúlkan sjálf rjálað
við byssuna með þessum hömu-
legu aneiðingum.
Jón gamli Jóhannsson á
Tjörn talaði oft um Hans og
hafði verið honum nákunnug-
ur. Aldrei heyrði ég hann eða
neinn annan hafa nokkur eforð
um að hann hefði skotið Upsa-
Gunnu. En hann sagði fleira frá
honum, fórtil dæmis með lausa-
vísur eftir hann, en ekki minnist
ég þess að hafa nokkurntíma
heyrt að hann hafi ort rímur.
Það hefur hann þó gert eins og
nú er komið á daginn.
Það kom í ljós við athugun að
handritið af Transelíusrímum,
sem Bjarni gaf mér, mundi vera
eina handritið sem til er af þeim.
Ég skrifaði því rímurnar upp
handa sjálfum mér en gaf
Landsbókasafni handritið frá
Bjarna árið 1957 og er það nú
þar, Lbs. 3367 8vo. Þegar eftir
var grennslast kom á daginn að í
safninu eru tvö handrit af átta
rímna flokki sem einnig eiga að
verá eftir Hans, Rímur af
Þorgrími mikla, út af sögu sem
mörg önnur rímnaskáld hafa
ort um, þar sem aftur á móti er
ekki vitað til að aðrir en Hans
hafi gerst til að yrkja um
Transelíus kóngsson. Þorgríms-
rímur Hansar eru nú Lbs. 1369
8vo og Lbs. 2988 8vo í handrita-
safni Landsbókásafnsins. Hér
við bætist svo að Jón Borg-
firðingur hefur einhversstaðar
sagt að Hans hafi ort fimm
rímna flokk af Ajax fjölkunn-
uga (keisarasyni), en óþekktar
eru þær rímur nú.
Er þá öllu til skila haldið sem
mér erjkunnugt um rímnakyns
og eignað er Hans Baldvins-
syni, og skal þegar tekið fram að
engin dstæða er til að rengja að
Transelíusrímur og Þorgríms-
rímur séu í raun og veru eftir
hann. Hvorugar eru þó í eigin
handarriti.
Ekki er ætlun mín að gera
neina veigamikla úttekt á rímna
skáldskap Hansar, heldur að-
eins kynna hann lítilsháttar,
einkum Transelíusrímur. En
áður en það verði get ég ekki
stillt mig um að gera ofur-
litla grein fyrir skáldinu, því að
allmjög mun nú vera farið að
fyrnast yfir minningu hans,
jafnvel meðal heimamanna.
Hans fæddist á Upsum 10.
des. 1819 og dó í IJpsabúð 16.
febr. 1898. Hann var það sem
kallað er vel ættaður maður og
það í báðar ættir. Faðir hans var
séra Baldvin Þorsteinsson, síð-
asti prestur á Upsum (d. 1858),
en móðir fyrri kona prestsins,
Filippía Erlendsdóttir klaustur-
haldara á Munkaþverá Hjálm-
arssonar. Segir Stefán fróði
Aðalsteinsson að til maddömu
Filippíu megi rekja hversu
algengt Filippíunafnið varð í
Svarfaðardal og fellst ég á að
svo muni vera. Frá séra Baldvin
og konum hans tveimur er
kominn gífurlegur ættbogi sem
víða hefur látið til sín taka á
þessari öld. Hafa þau Upsa-
systkin öll, meðal annarsHans
sjálfur, orðið ágæt mjög af
niðjum sínum, því að meðal
þeirra er að finna framámenn
marga á öllum sviðum þjóð-
lífs og yrðu þeir seint allir upp
taldir. Ekki dylst að í þessum
hópi eru margir þjóðkunnir
listamenn, skáld og rithöfund-
ar. Jóhann Sigurjónsson var
dóttursonur þeirra áðurnefndu
Upsahjóna, svo að eitthvað sé
nefnt og ekki laklegt. Má þá
minnast þess að séra Baldvin
var af miklu skáldakyni, þótt ég
minnist þess ekki að hafa séð
hann sjálfan bendlaðan við
skáldskap. En Jónas Hallgríms-
son var bróðursonur hans og
þarf þá ekki fleiri vitna við, þótt
auðvelt væri að kveðja fleiri til.
Nokkra undrun vekur að séra
Baldvin, sem sjálfur var af
röktum prestaættum á allar
síður, skyldi ekki setja að
minnsta kosti einn af þremur
gáfuðum sonum sínum til
mennta. Slíkt gerðu þó bræður
hans, séra Stefán og séra
Kristján, og ekkja séra Hall-
gríms bróður hans braust í að
kosta Jónas son sinn í skóla.
Þetta var allt næstum því
sjálfsagt. En einhverra hluta
vegna hafði séra Baldvin annan
háttinn á. Ef til vill hefur hann
skort metnað fyrir hönd sona
sinna fremur en að honum væri
fjár vant, því talinn er hann hafa
verið hagsýnn búsýslumaður og
útgerðarmaður og sæmilega I
álnum, þó að brauðið væri að
vísu í rýrara lagi. Mér hefur
dottið í hug að útgerðin á Upsa-
strönd hafi dregið hug bræðr-
anna fastar til sín en mennta-
brautin. Slíkt er getgáta, en víst
er að þeir urðu allir bændur og
sjómenn, óbreyttir alþýðu-
menn, og átti það í fyllstum
mæli við um Hans Baldvins-
son. Hann varsmábóndi, þurra-
búðarmaður og sjóró ðramaður
á Upsaströnd alla sína tíð, oftast
sárfátækur og komst aldrei til
neinna mannvirðinga eða met-
orða. Ómegð híóðst á hann
snemma og lífsbaráttan var
hörð. Varla hægt að segja að
hann kæmist nokkurntíma
nema að nafninu til í bænda
tölu, heldur hafði hann ofan af
fyrir sér og sínum með fáeinar
skepnur, en fiskifang hefur öðru
fremur haldi í þeim líftór-
unni. Á nítjándu öld voru hans
líkar ekki fáir við sjávarsíðuna
kringum allt land. Æviganga
Hansar var stutt í rúmi, frá
Upsum niður á Upsamöl, e.n
hún var löng í tíma óg small að
verulegu leyti saman við 19.
öldina, þann tíma sem kenna
má við segl og ár, þann tíma
þegar fátækir landlausir menn
fóru að hreiðra um sig og hyski
sitt í sjóbúðum þar sem nú er
Dalvíkurkaupstaður. Slíkir
menn voru ekki hátt skrifaðir,
og vissulega var Hans Baldvins-
son það ekki. Ýkja vinsæll var
hann ekki heldur, þótti svara-
kaldur og meinyrtur, enda lék
lífið hann hart. En fráleitt væri
að hugsa sér hann sem einhvers-
konar afhrak, og vini hefur
hann átt góða eins og sést af
þessari prýðilega ortu nýársósk
til Þorsteins Þorsteinssonar
smiðs:
Lánið þakka á blöðum ber
bið ég, vinur kæri,
árið nýja alla þér
auðnu og blessan færi.
Það mætti segja mér að Hans
Baldvinsson hafi verið líkt og í
einhverskonar álögum alla sína
ævi. Eins og Bólu-Hjálmar.
Hann minnir mig á hann með
einkennilega áleitnum hætti, þó
ég ætli mér ekki að bera skáld-
skap þeirra saman. Það er
einhver sameiginlegur nítjándu-
aldar hrikabragur yfir báðum
þessum fátæku gáfuðu mönn-
um. Þetta er mín tilfinning.
Þá er a ð snúa sér að skáld-
skap Hansar. Lausavísur hans
nokkrar hafa geymst í minnum
og sýna að hann var hagorður
vel og gat verið orðskár og
illskælda ef svo bar undir. Ekki
verða þær tíundaðár hér, því
það eru rímurnar sem til um-
ræðu eru. Fyrst skal vikið Iítil-
lega að Þorgrímsrímum, sem
skáldið segist (í mansöngvum)
hafa ort fyrir góðan vin sinn
ónafngreindan. í rímunum
svallar Hans mjög í stórkarla-
legum kenningum sem hann
hefur sýnilega haft gaman af
eins og margir skáldbræður
hans. Hér verður aðeins gripið
niður í mansöngvana, enda þar
eftir mestu að slægjast eins og
oft vill verða. 1 mansöng
annarrar rímu kvartar skáldið
undan illu umtali manna:
Nú að hastar siður sá
síst er víst ég gleyrpi,
bæði lasti og lygum þá
lýðir kasta mig upp á.
Margir slaðra menn um heim
margt óþarft um hina,
upp þó flaðri í eyrum tveim,
eitruð naðra er betri þeim.
Skyldi Upsa-Gunnumálið
ekki vera á kreiki í huga skálds-
ins? í mansöng 3. rímu ber Hans
sig upp undan megnu brenni-
vínsleysi, enda þáði hann sop-
ann sinn eins og flestir á þeirri
miklu brennivínsöld:
Ekkert hressir óðar versa smiðinn,
þurru brjósti þvi að frá
þessu hósta kvæði má.
í enn einum mansöng biður
hann að hætti rímnaskálda að
menn virði sér á betri veg þó
ekki sé all-fimlega ort:
Þó að hefja þenkti hér
þátt með orða prjáli,
mig að sama brunni bet
böggulslega í máli.
Mér forláta muntu þó,
málma kvistur fríði,
ef þú skilur efnið nóg
aðrir þó það níði.
Upsir um aldamótin. Málverk eftir Brimar.
Kristján Eldjárn:
Láttu rónwnn ryðjast út
- Um rímnaskáldskap Hans Baldvinssonar
Stirt mun ganga stefja rjál
stundum þanka mínum,
hér mun ekki heilagt mál
heiðri tapa sínum.
Hér lætur skáldið það koma
fram að efni rímnanna sé sosum
ekkert guðsorð. Sagan verður
ekki rakin hér, en þannig
hljóðar fyrsta vísa Þorgríms-
rímna, og heyrist þar tónteg-
undin:
Fróni Serkja frá skal téð,
frægur merkisgramur
stjórn allherkinn stunda réð
stáls í verki framur.
Og skal nú ekki meira sagt frá
Þorgrímsrímum mikla. Vænti
ég þess að menn sjá af þessum
sýnishornum, að ekki er með
öllu klaufalega kveðið.
Þá eru það Transelíusrímur
sem er sjö rímna flokkur, alls
411 vísur. Sagan sjálferómerki-
leg eins og oft vildi verða, sam-
bærileg við reyfarakvikmyndir
sem menn skemmta sér við nú á
dögum á sama hátt og menn
undu við rímnakveðskapinn
forðum. Finnur Sigmundsson
hefur í Rímnatali gert útdrátt úr
sögunni á þessa leið:
„Transelíus sonur Hálfdáns
konungs í Garðaríki fær skip og
menn til að leita sérframa, lendi
í Lombardí ogsigrarþar Harald
son Vilhjálms konungs af
Frans. Þeir gerast fóstbræður,
halda til Frans og er Ingibjörg
systir Haralds heitin Transelíusi
eftir að hann hefur sigrað
blámann. Segir síðan af ýmsum
ævintýrum þeirra fóstbræðra,
uns þeir bíðir taka við ríkjum
feðra sinna.“
Hér verður látið við það sitja
að kynna mansöngvana,því að í
þeim einum getur höfundurinn
látið skína ögn í sjálfan sig. Hér
kemur mansöngur 1. rímu:
Fuglin Óma sviptur sút,
siktu fróma veiði,
láttu róminn ryðjast út
rétt af góma heiði.
Ef gæfan vaka vill mér hjá
með visku óslaka sjóði,
undir taka eg skal þá
og eitthvað kvaka í ljóði.
Finnst mér tíðin leið og löng,
lítil víða gæði
vil því blíðu fanga föng
og fara að smíða kvæði.
En hvað skal rögum henta mér
ef heppni mjög ei nyti,
út af sögu yrkja hér
eina bögu af viti.
Samt þó leitast víst ég vil
við að skreyta hana,
þó mig hið feita mærðar spil
mæði að heitum bana.
Á ég að biðja Óðin, nei,
að brag styðja mínum?
hann skal ryðja í mig ei
ólánshryðjum sínum.
Betra er að taka af sjálfum sér
en svoddan hrak á trúa,
illt mun baka öllum hér
hvað úr honum lak, ef sjúga.
Fátt til góða hefur hann
held ég þjóðum unnið.
málma rjóðar svo með sann
samt hafa ljóðin spunnið.
Best er að hætta hér við hreint
hvað er að þvætta meira
með svoddan hætti er Ijóst né leynt
lætur ei sætt í eyra.
Hrundir klæða hýrlegar
hlusti á ræðu mína,
efnið kvæða kemur þar
kort mun gæði sýna.
Niðurlagsvísa
þessa leið:
rimu er a
Sama stand mér er nú á,
orðinn fjandi móður,
það er vandi við að rjá
vel stígandi hróður.
Samkvæmt fornri hefð rímna
skálda lætur Hans ekki undir
höfuð leggjast að tala kurteis-
lega til kvenþjóðarinnar í man-
söngvunum. Þessi riddara-
mennska birtist þegar í man-
söng fyrir 2. rímu, en þar má
einnig skilja að höfundur hefur
kveðið rímur sjálfur, segist nú
ekki hafa meira úr að moða og
verði því að hnoða mærðarskít
sjálfur. Um að gera að lýsa sem
hörmulegast vanmegni sínu í
skáldskaparlegu tilliti. Svósegir
í mansöngnum:
Fyrir blíða bauga gná
best ég reyna vildi
brag að smíða þó mig þá
þrávalt stríði flónskan á.
Móins landa merkumar
mér til góða haldi,
þó heima ei standi hendingar
ef heyrist andi sögunnar.
Brögnum lengi hef ég hjá
heimskur talinn verið,
hlæja mengi mundi þá
mig ef sprengir Ijóðaskrá.
Þeim skal verða af því ei,
eg mun hætta fyrri,
meðan skeðist málið ei
mig vil herða við það grey.
Þykjast mundi eg maður þá
mætti svoddan vinna,
að kæta í lundu kyrtla gná
kvölds nær blundunsækir á.
Hef ég tíðum liðug ljóð
löguð af ýmsra munni
að létta striði og linna móð
látið skríða úr barka slóð.
En ég er í voða þegar þrýt
þessi kvæðin meður,
svo að hnoða sjálfur hlýt
síst vel troðinn mærðar skít.
Stóran baga hafði eg hér
af heimsku og gleymsku minni,
þar til bagan úti er
ei má ragur hlífa mér.
Ég skal vara mest sem má
mig ef landi næði
boðnar marinn aftur á
Austra far að setjast þá.
í lok þriðju rímu segist
skáldið vera friðsamur og hóg-
vær maður:
Æ, ég hræðist odda klið,
elska næði og góðan frið,
bjúgur Iæðist blóðs um mið
burt með kvæði og stend ei við.
Þeir voru bræðrasynir Jónas
Hallgrímsson og Hans Bald-
vinsson. Eflaust hefur Hans haft
bein eða óbein kynni af þessum
frænda sínum og Iesið hefur
hann Fjölni og rítdóminn fræga
um rímnakveðskapinn og Sig-
urð Breiðfjörð. Naumast er um
að villast að það er Jónas frændi
sem Hans sneiðir að í mánsöng
fyrir 4. rímu eins og nú skal sjá:
Byrja kvæði eg skal enn
illa þó mér gangi,
því kannski æði margir menn
mín á fræðin líti senn.
Flestir stytta stundir sér
stöku með að raula,
sinni mitt svo einninn er
ef ég hitti ljóðakver.
Ættu virða menn því mest
mærðar smíði góða,
sem lyndið stirða lífgar best
og lagar í kyrrðum gæðin flest.
Þeirra að níða Ijótt er Ijóð
sem last forþéna eigi
og ekki smíða um aðra hnjóð
eða striðan kveikja móð.
Best er að gæta allvel að
áður en menn dæma
og heldur bæta hvör sem kvað,
kost ágætan tel ég það.
Þvert á móti þessu að
því ég löngum gáði,
ýmsir blóta í allan stað
ekki hót þó skilji það.
Vandlætinga öld nú á
ekki er gott að lifa,
hvör vill ringa mest sem má
mentir slyngar öðrum hjá.
Mærðar glósu minni hér
mun ég lítið hæla,
last eða hrós af sjálfri sér
samt mun kjósa þar fyrir.
Mansöngur 5. rímu er merkur
fyrir það að þar vottar skáldið
Sigurði Breiðfjörð virðingusína
og staðfestir það enn að það er
ritdómur Jónasar í Fjölni 1937
sem hafður er í huga í mansöng
4. rímu. Fur ðulegar andstæður
eru þessir náfrændur tveir,
Hans og Jónas, runnir upp úr
sama jarðvegi. Báðir yrkja, en
annars eiga þeir ekkert sameig-
inlegt nema fátæktina og svo
það að báðir voru oft „móðir
geðs um slóð“. Nú kemur man-
söngur 5. rímu, undir dýrum
hætti:
I fimmta sinni fer nú minn
fjaðra knör úr þagnar vör,
mín þó sneyðist málsnilldin
menntaspör af sóma hjör.
Kolbeinslag ég brúka á brag,
best það finn í þetta sinn,
ef nöðru haga nift í dag
nýta kynni hróður minn.
Vorkunn tjá samt mengið má
mín þó ljóðin séu ei góð,
tíma smáa ég hef, já,
jafnan móður geðs um slóð.
Enginn maður, eg það veit,
að mun gá né vilja sjá,
sem mér þarf hraða mörgu að
við mærðar stjá hvað bágt ég á.
Þeir munu segja að ég ei
ætti að taka mér á bak,
ljóð að teygja um sögu, svei,
svoddan makalaust afhrak.
Skáldin góðu gleðja fljóð
geðs um drög með orðin hög,
mun ei óðum þykja þjóð
þessi fögur versin mjög.
Engra svalar óðar gal
eyrum betur, þess ég get,
en Breiðfjör ðs valið vísna hjal,
vandað letur hans því met.
Ólíkt mun að mínum grun
mærðar glósan vor fá hrós,
hans við unir hróðrar dun
hrannar Ijósa blíðust rós.
í mansöng 6. rímu barmar
skáldið sér enn á ný undan getu-
leysi sínu í skáldskapnum og
segi meðal annars:
Býst ég ei hér við beysnu kaupi
brag fyrir lélegan,
Óðinn mér í einu staupi
aldrei gefa vann.
Er því ekki von að verði
á vísum nokkur mynd,
þó að upp hugann herði
hjálparlaus mannkind.
Að lokum kemur svo man-
söngur sjöundu ogsíðustu rímu.
Nú er að. duga eða drepast og
ljúka við rímurnar. Vorið er
komið og annirnar kalla að,
vorverkin. Ekki dugar að sitja
inni og fáist við yrkingar, grá-
sleppan bíður ekki eftir þeim
sem það gerir, þeir vita það á
Upsaströndinni:
Hækkar sunna á himni skær,
hallar tíðum snjóa
sinn með kulda bitra blær,
burt er vikin góa.
Vorsins blíðu fagna fer
fleirst hvað lífs sig hrærir,
drottins milda miskun hér
menn og skepnur nærir.
Margir hlaðast annir á
ekki er tími kvæða,
skal ég varla þar við þá
þankann lengur mæða.
Því mega giska allir á
ærið margt að starfa
hef ég nú svo minn hér má
meta lítt óþarfa.
í sannleika ég segi frá
svikist hef þó stundum
mín um verk sem voru fá.
vér það lasta mundum.
Fer ég því að flýta mér
fram úr öllum máta,
sögunni undan síðast er
svívirðing að láta.
Þó mun ganga seigt og seint
Suðra dýrið húna,
af því ég er orðinn hreint
annarshugar núna.
Mér forláti mjög ágæt
mörkin lægirs funa,
að mitt vitið allt ég læt
ofan í grásleppuna.
Mun ég ekki meira hér
mansöngs glósu teygja,
sagan kallar svo að mér
síst má lengi þegja.
Nú er ekki lengur til setu
boðið, útiverkin bíða ogskáldið
rekur endannútinn á rímur sínar
með þessum vísum:
Því skal hætta þar við hreint,
þanki hvílist lúinn,
þó illa gengi og æði seint
er ég loksins búinn.
Nafn mitt rita á rímur hér
rík ei nauðsyn krefur,
því menn vita eins og er
að einhver gjört þær hefur.
Óska ég svo öllum góðs
í einfaldleik þó segi,
þeir sem gjöra ei mér til móðs
mesta partinn eigi.
18 hundruð árin nú
allir telja mega,
40 þó og 3jú
þar við bætast eiga.
Þrýtur letur, dugur dó,
deyfist blandið sagnar,
Austra set ég ára kló
upp í naustið þagnar.
Hér kemur það fram að Hans
hefur ort Transelíusrímur árið
1843. Hann hefur þá verið 23
eða 24 ára þegar hann stóð í
þessum yrkingum og trúlegt að
Þorgrímsrímur séu einnig frá
æskuárum hans. Búskaparbasl-
ið hefur ekki verið byrjað. Hann
kvæntist Rósu Jónasdóttur
1842 og bjuggu þau fyrstu tvö
árin á parti úr Upsum. Senni-
lega hefur hann verið sæmilega
staddur þegar hann var aðyrkja
rímurnar, en upp úr 1845 hófust
hrakningar hans úr einu kotinu í
annað, það harðnaði á daln-
um, munnunum fjölgaði sem
seðja þurfti, og kann það að
hafa átt sinn þátt í að hann lagði
rímnaskáldskap á hilluna. Vitið
fór meira og meira ofan í
grásleppuna. Auk þess vann
tíminn á móti rímnaskáldskapn
um, hann var á fallanda fæti,
áhugi manna á honum dvínaði
jafnt og þétt, hægt og bítandi.
Ekki leynir sér að Hans
Baldvinsson hefur verið vel hag-
orður maður, gæddur góðu
brageyra, fróðurumrímnahætti
og kunnáttusamur og frjór
kenningasmiður, þótt smekk-
vísin í því efni sé ekki alltaf að
sama skapi. Kennir þar margra
skringilegra grasa. Hans er gott
dæmi um skáld sem er hneppt í
viðjar rímnahefðarinnar með
því aðhaldsleysi og ögunar-
skorti sem henni fylgdi. Er því
ekki að leyna að sumar vísur
hans verða fyrir þessa sök
heldur böggulslegar, svo að
notað sé orð hans sjálfs. Man-
söngvarnir bera af og þeir eru
góðra gjalda verðir, þó ekki
væri fyrir annað en ádrepuna til
Jónasar frænda ogsjólyktina af
grásleppukörlum á Upsaströnd.
Þegar á allt er litið held égsegja
megi að Hans þoli vel saman-
burð við ýmsa rímnasmiði sem
meira eru umtalaðir, og vissu-
lega sýna rímurnar sem hann
kvað ungur að með eðlilegum
þroska og meiri ögun hefði
hann getað orðið í betra lagi
liðtækur í sínum hópi.
Læt ég þá lokið þessari kynn-
ingu á rímnaskáldskap Hans
Baldvinssonar og bið lesendur
halda mér til góða, svo að notað
sé orð sem hann bregður oft
fyrir sig.
/

1
10 - NORÐURSLÓÐ

. v ' '■ ■ \
/ia
NORÐURSLÓÐ - 11