Norðurslóð - 15.12.1989, Blaðsíða 13

12 - NORÐURSLÓÐ
NORÐURSLÓÐ - 13
Full vel man ég fimmtíu ára sól,
full vel meir en hálfrar aldar jól.
Man það fyrst er sviptur allri sút,
sat ég barn með rauðan vasaklút.
Þetta er upphaf á þekktu kvæði
eftir þjóðskáldið Matthías Joch-
umsson þar sem hann rifjar upp
minningar frá bernskujólum
sínum. Mamma kenndi okkur
ljóðið og lagið og við sungum það
alltaf á jólunum heima í Syðra
Garðshorni.
Aðventan er sá tími þegar
kristnir menn búa sig undir jóla-
hátíðina á miðjum dimmasta
tíma ársins. Á þeirri hátíð minn-
umst við komu Jesú Krists Guðs-
sonar í heiminn. Kærleiksboð-
skapur hans, er hann flutti
mönnunum er alltaf nýr og samur
og sígildur, von þeirra og hald-
reipi í vályndum heimi. Á þess-
um tíma, aðventurini er gott að
hittast á næðisstundu, njóta sam-
veru í guðshúsi, syngja saman,
hlýða á talað orð og tónlist.
Jól bernskuáranna eru flestum
hugstæð og endurminningin um
þau yljar um hjartarætur.
Grímur Thomsen yrkir um
minninguna:
Endurminningin merlar æ
á mánasilfri hvað sem var
yfir hið liðna bregður blæ
blikandi fjarlægðar,
gleðina jafnar, sefar sorg,
svipþyrping sækir þing
í sinnis hljóðri borg.
Það er ætlun mín að segja ykk-
ur ofurlítð frá jólaföstu og jólum
í Syðra Garðhorni fyrir fimmtíu
til sextíu árumm, eftir því sem
minningar um þá tíma koma upp
í hugann.
En fyrst verð ég að segja ykkur
frá gamla bænum heima.
Ég ólst upp í torfbæ frá 19. öld
í stórri fjölskyldu þar sem þrír
ættliðir bjuggu undir sama þaki.
Bærinn var þrjú langhús sem
stóðu samhliða, hvert aftur af
öðru, tengd með löngum göngum
eins og venja var. Það voru
framhús, eldhús og baðstofa.
Framhúsið kemur lítið hér við
sögu en eldhúsin voru tvö.
Gamla óþiljaða hlóðaeldhúsið til
hægri við göngin þegar inn var
gengið og nýja eldhúsið til
vinstri. Þar var eldavél, eldhús-
bekkur, diskarekki og bollapara-
skápur.
Á göngunum voru að minnsta
kosti þrjár skellihurðir, þ.e. þær
lokuðust sjálfkrafa með útbún-
aði, sem búinn var til úr priki og
snúnu snæri. Göngin voru kol-
dimm og hölluðust frá bæjardyr-
unum og upp í baðstofu. Oft var
ég myrkfælin í göngunum nema á
jólunum, því þá voru göngin
upplýst með fjóslugtinni.
Baðstofan var undir súð með
bitum og á einn bitann var skorið
ártalið 1884, en það var bygg-
ingarár hennar. Baðstofan skipt-
ist í miðbaðstofu, norðurhús og
suðurhús.
Heimilisfólkið var 12-15
manns, á öllum aldri, stundum
fleira.
Brennihnjúkur, þaðan koniu jólin.
Við systkinin ímynduðum okk-
ur að fyrsta sunnudag í jólaföstu
stigju jólin ofan úr himninum
niður á Brennihnjúk. Þaðan fet-
uðu þau sig svo smá saman niður
fjallið, spölkorn á hverjum degi.
„Nú eru þau komin niður á
Kálfahjalla" sögðum við, og nú
komin niður í Tjarnarpallalaut.
Næst fóru jólin niður á Efribrún
og horfðu yfir sveitina og hugðu
að því hvort börnin væru þæg í
bæjunum. Og alltaf færðu þau sig
neðar og neðar: Niður á Marar-
stein og Mýrar og svo niður á
Hausa, Lambamel og Stekkjar-
hól. Og alltaf jókst tilhlökkunin.
Þetta var raunveruleikinn sjáltur
fyrir okkur. Við fundum jólin
nálgast og skipulögðum til-
hlökkunina á þennan hátt. Jólin
komu niður að girðingu, niður að
Sundpolli og á aðfangadagsmorg-
un voru þau komin niður að
hlöðuhorni og fikruðu sig hægt
og hægt niður með rófugarðin-
um, beygðu fyrir skemmuhornið
og héldu norður hlaðið og inn í
bæjardyr, inn göngin og svo fóru
þau alla leið inn í baðstofu. Jólin
fylltu allan bæinn unaði og dýrð
og það var orðið heilagt. Þá var
klukkan sex eftir hádegi.
Áður en lengra er haldið skul-
um við víkja örlítð að jólaföst-
unni og undirbúningi jólanna.
Laufabrauðsgerð var merkisvið-
burður fyrir okkur. Þá var mikið
um að vera á heimilinu og hálf-
gerð hátíðarstemmning. Tekið
var fram ofan af lofti gamalt
kornsáld sem var notað til að
sigta rúgmjöl og mjölinu síðan
blandað saman við hveitið sem
haft var í brauðið. Allir sem á
hníf gátu haldið, skáru út í kök-
urnar. Það var vinsælt að fá
bræðurna í Ytra Garðshorni til
að koma suðureftir að skera
laufakökur, þeir voru bráðflinkir
við það. Pabbi skar mjög vel
laufabrauð og notaði jafnan
bóndaskurð. Mamma breiddi út
á eldhúsbekknum en kökurnar
voru skornar inni í baðstofu á
fjölum og pottlokum úr tré og
geymdar á rúmunum á hreinum
lökum uns þær voru steiktar.
Laufabrauðið var svo geymt í
kistu fram á framhúslofti til jóla
hjá hangiketinu. Eftir að ég kom
í barnaskólann var alltaf spenn-
andi að frétta á hvaða bæ fyrst
væri byrjað að gera laufabrauð
og hvað margar kökur á hverjum
bæ. Venjulega var fyrst byrjað á
Sökku.
Margir komu í Syðra-Garðs-
horn á jólaföstunni og það var
siður að skrifa á blað nöfn allra
þeirra sem komu. Þeir voru
nefndir jólameyjar og jólasvein-
ar. Svo var dregið um nöfnin á
jóladag, stúlkur drógu jóla-
sveina, en piltar jólameyjar og
varð af þessu mikið gaman, þó
menn fengju ekki alltaf vinning
eftir sínum smekk.
Það var stórviðburður á jóla-
föstunni þegar pabbi fór niður á
Dalvík að sækja jólarússið, en
júlarúss nefndum við búðarvarn-
ing, sem tekinn var út í kaupfé-
laginu, til jólanna. Venjulega fór
hann með hest og sleða niður eft-
ir og hylltust nágrannarnir jafnan
til að fara saman. Þessi jólaúttekt
þætti lítlfjörleg nú, varla annað
en brýnustu nauðsynjar til hátíð-
ahaldsins, enda var þá kreppan
sem verst og allt sparað við sig.
Sem dæmi um það má nefna að
árið 1931 var úttekt pabba í við-
skiptareikning sinn í kaupfélags-
útibúinu á Dalvík ekki nema
rúmar 800 krónur.
Jæja, en alltaf biðum við jafn
spennt eftir þvi' að pabbi kæmi
neðan að með jólarússið. Við
hópuðumst um hann þegar hann
spennti Hegra, dráttarhestinn frá
sleðanum og bar jólarússið inn í
gestastofu í framhúsinu. Við
horfðum með andakt á þegar
hann tók búðarvörurnar upp úr
kössum og pokum. Við gleyptum
þær með augunum og sugum í
okkur ilminn af þeim. Verk-
smiðjuframleiddar vörur voru
sjaldgæf sjón á íslenskum sveita-
heimilum. á þeim árum.
Jólasveinar skipuðu ekki háan
sess í hugarheimi okkar barn-
anna í Syðra-Garðshorni fyrr en
Sigrún Sigtryggsdóttir gaf okkur
Ljóðabókina „Jólin koma“ eftir
Jóhannes úr Kötlum 1933 eða
1934. Sú bók er ein hin besta gjöf
sem nokkurt skáld hefur gefið
íslenskum börnum. Við marglás-
um Ijóðin og lærðum þau og
skoðuðum myndir Tryggva
Magnússonar í henni. Ég sá fyrir
mér Stekkjastaur vera að elta
ærnar hans pabba suður í Mið-
húsi, en það var fjárhús sem þá
stóð á miðju gamla túninu. Ég sá
í anda Bjúgnakræki sitja á sótug-
um bita í gamla eldhúsinu og
háma í sig sperðla og döndla:
„A eldhúsbita sat hann
í sóti og reyk
og át þar hangibjúga
sem engan sveik. “
„Á morgun segjum við, á
morgunn eru jólin,“ var orðtak
hjá okkur daginn fyrir Þorláks-
messu. Og Þorláksmessan rann
upp og áður en dagur var að
kvöldi kominn var búið að sjóða
jólahangiketið og baða okkur
krakkana í bala inni í Suðurhúsi
eða í eldhúsinu. Þeir fullorðnu
böðuðu sig í eldhúsinu eða þvoðu
sér úti í fjósi.
Á aðfangadagsmorgun var
yngsta kynslóðin snemma á
fótum. Margt var að gera. Hjálpa
afa við að brytja síld og berja
bein í sundur í skemmu handa
kindunum hans, fara með pabba
í húsin, fara í sendiferðir á næstu
bæi, eða bara hlaupa út og inn
göngin í eirðarleysi og bíða eftir
því að jólin mjökuðu sér inn í
baðstofu.
Og loks leið þessi langi skamm-
degisdagur og það var orðið heil-
agt. Fjósluktin lýsti upp koldimm
göngin og það var eins og allur
bærinn fylltist birtu, auk þeirrar
sem lýstu í eldhúsi og baðstofu.
Þetta var fremur tilfinning en
birta. Guð var sjálfur gestur hér,
andi hans fyllti hugi og híbýli og
þetta fundu allir.
Baðstofan var ljósurn prýdd.
Stóri 20 línu lampinn hékk ofan
úr loftinu í miðri baðstofunni.
Við höfðum kveikt á kertum á
bitum og rúmstæðum og bæði
afhúsin, Norður- og Suðurhúsið
voru lýst og prýdd. Afi las með
sjálfum sér í Péturspostillu við
borð í Norðurhúsinu. Allir voru
komnir í sín bestu föt. Mamma
var vön að sauma á okkur föt fyr-
ir jólin. Hún var fær saumakona,
en aldrei hef ég skilið hvernig
hún kom því öllu í verk á sína
handsnúnu saumavél með öllu
öðru sem hún hafði að gera.
Mamma og pabbi fóru fram að
skammta jólamatinn að gömlum
Frá gullbrúðkaupi Jóhönnu Maríu Björnsdóttur og Júlíusar Jóns Daníelssonar í
Syðra-Garðshorni haustið 1931.
1. röð l.v.: Kristinn Magnússon. Jóhanna M. Gestsdóttir, Jóhanna M. Daníelsdótt-
ir, Björn Halldórsson, Kíkharður Gestsson, Júlíus B. Jóhannesson, Júlíus Magnús-
son, Júlíus J. Daníelsson, Sigfús Halldórsson, Jóhann Daníelsson (barn), og Jó-
hanna Jóhannesdóttir.
2. röð f.v.: Sigrún Pétursdóttir, Sigrún Sigurhjartardóttir, frú Sólveig á Völlum,
Kristín á Bakka, gullhrúðurin Jóhanna M. Björnsdóttir, Anna Jónsdóttir, Hólm-
fríður Júlíusdóttir, Þórlaug Oddsdóttir, Lovísa Frímannsdóttir.
3. röð f.v.: Steinunn Daníelsdóttir, Jóhanna Gunnlaugsdóttir, Hlíf Gestsdóttir,
Kristín Gestsdóttir (barn), Engilráð Sigurðardóttir, Sigríður Gísladóttir, Steinunn
Jónasdóttir, Anna Jóhannesdóttir, Sigrún Sigtryggsdóttir, Jófríður Halldórsdóttir,
Anna Jóhannsdóttir.
4. röð f.v.: Gestur Vilhjálmsson, Jóhannes Björnsson, Þórarinn Kr. Eldjárn, Guð-
jón Daníelsson, Jóhannes Kristjánsson, Björn Þórðarson, gullbrúðguminn Júlíus
Jón Daníelsson, Björn Júlíusson, Jónas Kristjánsson, Vilhjálmur Einarsson.
5. röð f.v.: Sigrún Júlíusdóttir, Jóhanna Júlíusdóttir, Guðrún Júlíusdóttir, Harald-
ur Stefánsson, Björn Gestsson, Karl Magnússon frá Völlum, Jónas Hallgrímsson,
Þór Vilhjálmsson, Daníel Júlíusson og Zóphónías Júlíusson.
Ljósmynd: Sigríður Baidvinsdóttir frá Steindyrum.
Júlíus J.
Daníelsson
Heyskaparfólk í „Guðmundarmónum“ í S.-Garðshorni 1933. F.v. Daníel
Júlíusson, Júlíus Daníelsson, Steinunn Daníelsdóttir, Jóhanna Gunnlaugs-
dóttir, Sigríður Gísladóttir og Zópónías Júlíusson.
Ljósm.: Björn Júlíusson frá S.-Garöshorni.
sið. Hangiket, döndla magál og
laufabrauð og svo kerti á hvern
disk. Við krakkarnir vildum
halda þessum sið sem lengst, en
þessu var hætt þegar við fluttum í
nýtt hús í Syðra-Garðshorni árið
1939. Jæja þau færðu hverjum
heimilismanni sinn disk. Flestir
átu við borð á miðju borðstofu-
gólfi sem hafði verið flutt þangað
inn úr Suðurhúsi. Jólatréð stóð
álengdar með logandi ljósum og
jólapokum með sælgæti. Þetta
var manngert jólatré, sem
Sigurður Jóhannesson frá Hær-
ingsstöðum hafði smíðað, græn-
málað, gert úr grönnum sívalingi
á fæti með grópuðum greinum í
stofninn. Á endum þeirra voru
kertaberar sem kertunum var
stungið í.
Að lokinni jólamáltíð las
amma jólaguðspjallið og á eftir
sungum við jólasálmana: Heims
um ból, Heiðra skulum við herr-
ann Krist, í Betlehem er barn oss
fætt og í dag er glatt í döprum
hjörtum. Á eftir buðu allir hver
öðrum góðar stundir með kossi.
Þá voru teknar upp jólagjafir, ef
einhverjar voru. Við börnin feng-
um ævinlega einhverjar gjafir.
Sigga og Soffi, blessuð sé minn-
ing þeirra, gaukuðu alltaf ein-
hverju að mér af fátækt sinni.
Þau sýndu mér ætíð mikla ástúð.
Soffonías var vinnumaður hjá
pabba og Sigríður var kona hans.
Nú þurftu Soffi og stúlkurnar
að fara í fjósið, og að loknum
fjósverkum var borið fram súkk-
ulaði og kaffi með sætabrauði,
það voru hálfmánar, gyðingakök-
ur, hrærðar kökur, ömmukökur
og tertur og kannski eitthvað
fleira.
Afi kom alltaf fram í baðstofu
með koníak og staup og hellti
stundum beint út í bollana hjá
fullorðna fólkinu og stundum
fengum við krakkarnir að
smakka svolítinn dreytil. Afi
kom líka með vindlakassa með
magabeltis vindlum og pabbi og
Soffi púuðu þessa jólavindla og
ilmurinn barst um alla baðstof-
una.
Eftir hressinguna var farið út á
hlað til nauðsynja sinna og að fá
sér frískt loft ef vel viðraði. Ég
man að ég horfði stundum yfir
ljóslausa sveitina. Það mótaði
kannski fyrir daufri birtu af
olíuljósi í einstaka glugghúsi og
ég hugsaði með mér, hvað skyldi
fólkið nú vera að gera á hinum
bæjunum? Skyldu þau halda jólin
á sama hátt og við?
Síðan voru sungin jólalög, t.d.
Nálgast jóla lífsglöð læti, Það er
gaman þegar koma jólin, og Full
vel man ég fimmtíu ára sól.
Mamma hélt mikið upp á það og
oft sungum við: í heiðardalnum
er heimabyggð mín. Mamma og
pabbi sungu bæði vel. Þau voru í
kirkjukórnum og kenndu okkur
ljóð og lög.
Loks var þetta aðfangadags-
kvöld á enda runnið og nú gengu
allir til náða og þessa einu nótt
ársins var ljós látið loga á stóra
lampanum í baðstofunni.
Jóladagurinn rann upp, Heim-
ilisfólkið sagði hvert við annað
streymdi fram eins og fagurlitað-
ur foss og ég hlýddi á í undrun og
leiðslu. Organistinn var kona í
.ermalausum kjól og það var
nývirki í mínum augum. Þetta
var Bogga á Völlum, öðru nafni
Ingibjörg Stefánsdóttir.
Ég virti fyrir mér prestinn hann
séra Stefán Kristinsson. Þetta var
höfðinglegur maður, klæddur í
hvíta skikkju og ekki hafði ég séð
þann búning á neinum manni
áður, en hafði heyrt að vofur
væru hvítklæddar og hafði orð á
því þegar heim kom eftir messu
að presturinn hefði verið vofa.
með af þegnskap og skyldurækni.
Hann varð snemma góður radd-
maður.
Amma og afi og Sigga og Soffi
tóku okkur að sér og hugguðu
okkur og afi las fyrir okkur kafla
úr Mannamun, gömlum íslensk-
um reyfara eftir Jón Mýrdal, síð-
an hefur mér alltaf þótt vænt um
þá bók.
Amrna kenndi mér signinguna,
faðirvorið og bænir, því mamma
eignaðist Jóhann um það leyti
sem ég fór að fá vit og hún hatði
nóg að gera að sinna honum auk
annars.

Syöra-Garöshorn um 1920.
þegar það var komið á fætur:
Góðan dag og gleðileg jól og var
svarað: Takk, ég óski í sama
máta. Ég fór venjulega í húsin
með afa á jóladag. Hann hafði
með sér kertabera sem var búinn
til úr fjalarstúf, sem var mjórri í
annan endann og með kringlótt-
an blikkhólk grópaðan í hinn
endan. Þar var kertinu stungið í,
en mjórri endinn var rekinn í
torfvegg i fjárhúsinu og síðan
kveikt á kertinu. Ég man enn hve
notalegt var að fara með afa í
fjárhúsin á jóladag. Það var eins
og væri einhver upphafin ró yfir
ánum hans. Jólin voru líka hjá
þeim.
Ein fyrsta kirkjuferð á jóladag
til Tjarnarkirkju sem ég man eftir
var þannig að við fórum á sleða
út Grundarmýrar. Dalsbotninn
var allur ein glæra og Bjössarauð-
ur, reiðhestur Björns föðurbróð-
ur míns dró sleðann. Rauður var
óvanur drætti og fældist á leið-
inni, en allt fór þó vel. Nú var
gengið til kirkju. Ég hafði ekki
séð svona margt fólk saman kom-
ið á einn stað fyrr og var undr-
andi á þessum manngrúa. Ljósin
voru svo mörg og björt, lamparn-
ir svo fallegir, allt var svo hátíð-
legt. Svo var farið að syngja.
Margraddaður kórsöngurinn
Mér var það líka minnisstætt
þegar hjónin í Gullbringu og síð-
ustu ábúendur þar Sigurbjörg
Hjörleifsdóttir og Guðmundur
Guðmundsson komu með efni-
legan barnahópinn sinn til rpessu
á jólunum, en það held ég að þau
hafi alltaf gert. Þau áttu tólf börn
sem upp komust. Þau sátu alltaf á
sama stað hérna norðan við gang-
inn í kirkjunni og það var falleg-
ur hópur.
Það var meiriháttar viðburður
að koma í nýja húsið hérna á
Tjörn að lokinni jólamessu árið
1932, en það ár var húsið reist.
Mér fannst ég vera kominn í
kóngshöll svo mikil voru við-
brigðin frá torfbænum heima og
rúmgóður gangurinn í húsinu á
Tjörn varð leikvöllur ungviðisins.
Á fjórða í jólum var siður að
fara í leikhúsið á Dalvík, þ.e.a.s.
fullorðna fólkið fór til að sjá
leikrit ungmennafélagsins. Eitt
sinn þegar Skuggasveinn var leik-
inn á Dalvík fóru pabbi og
mamma og líklega systur mínar
niðureftir að sjá leikritið. Ég
heimtaði að fá að fara með en
fékk ekki, enda allt of ungur til
þess. Ég grenjaði allt hvað af tók
og fékk öfluga liðveislu hjá
Jóhanni bróður sem hrein hátt
Afi kenndi mér frekar verald-
legar vísur, sem tengdust atvinnu-
veginum.
Þetta var fyrsta vísan sem hann
kenndi mér:
Blágrá mín er besta ær,
ber hún af öllum kindunum.
Eg sá hana efsta í gær
upp á fjallatindunum.
Og þá þessa, sem mér fannst
svolítið dularfull og ógnvekjandi:
Svartur maður á svörtum jó,
svarta meður kríka.
Hleypur með honum hundur stór,
hann er svartur líka.
Mig langar til að ljúka þessu
spjalli um jólaminningar úr
bernsku minni með erindi úr
Ijóði Matthíasar, því er ég vitn-
aði til í upphafi máls. Það beinir
hug okkar að jólahátíðinni sem
við erum að bíða eftir og búa
okkur undir og þeim sem gaf
okkur hana, guði okkar og
skapara og syni hans, Jesú Kristi.
Þessa hátíð gefur okkur Guð
Guð hann skapar allan lífsfögnuð.
Án hans gæsku aldrei sprytti rós
án hans náðar dæi sérhvert Ijós.