Norðurslóð - 22.05.2002, Qupperneq 6

6 - Norðurslóð
Vallaklerkar og hugleið-
ingar þeim tengdar
Júlíus Kristjánsson skrifar -fyrri hluti
Askírdag, 28. mars sl., hlust-
aði ég á þáttinn Sagnaslóð
í Ríkisútvarpinu og þar
ræddi stjómandinn, Birgir Svein-
björnsson, við formann sóknar-
nefndar Vallakirkju um Valla-
kirkju, bæði þá gömlu og nýju. Þá
ræddu þau um klerka sem tengd-
ust Vallakirkju fyrr og síðar.
Sóknarnefndarformaðurinn
komst vel frá sínu um kirkjur og
klerka sem hann nefndi og var
greinilega vel inní þeim málum.
Þetta var fróðlegt viðtal.
En mér fannst sóknarnefnd-
arformaðurinn ekki gera þeim
prestunum jafnhátt undir höfði.
Hann gerði séra Páli Jónssyni
góð skil og tíundaði sálmaskáld-
skap hans; þá sálma sem þekktir
eru og skráðir í sálmabækur, en
sr. Páll var þekktur sem mikill
andans maður. En hann var auk
þess merkur klerkur, athafna-
maður í landbúnaði og ekki síð-
ur í útvegsmálum. Synir hans sex
urðu þekktir menn hver á sinn
hátt. Páll prestur orti um þá
eftirfarandi vísu:
Á Myrká eru mikið vel
menntaðir yngissveinar,
Snorri, Gísli, Gamalíel
Grímur, Jón og Einar.
En sr. Páli Jónssyni á ég mikið
að þakka, því hann ól upp frá
þriggja ára aldri, ömmu mína
blessaða, Rósu Þorsteinsdóttur.
Hann kom með hana með sér frá
Myrká í Velli. Þar hitti hún síðar
mannsefnið sitt, Jón Stefánsson,
afa minn.
Formaðurinn nefndi síðan í
viðtali sínu Vallaprestana og
góðmennin sr. Stefán Baldvin
Kristinsson og loks sr. Stefán
Svævarr. En á milli sr. Páls og sr.
Stefáns Baldvins þjónuðu tveir
mætir - og miklir andans menn.
Annar var sr. Hjörleifur Gutt-
orinsson sem árið 1870 kom frá
Skinnastað og fékk Tjörn í
Svarfaðardal. Árið 1878 fékk
hann veitingu fyrir Völlum þeg-
ar sr. Páll Jónsson flutti vestur í
Viðvík í Skagafirði. Hann sat á
Völlum til ársins 1884 en þá fékk
hann lausn frá störfum sökum
elli og hrumleika. Sr. Hjörleifur
þótti fjörmaður mikill og glað-
sinna og talinn hraustur vel á
yngri árum. Hann var lágur mað-
ur vexti, tæplega meðalmaður á
hæð. Sr. Hjörleifur var gestrisinn
og góður heim að sækja, þótt lít-
ill væri veraldlegur auður í hans
búi. Hjörleifur var sonur Gutt-
orms Þorsteinssonar prests á
Hofi og konu hans Oddnýjar
Guttormsdóttur sýslumanns á
Skeggjastöðum.
Kona hans var Guðlaug
Björnsdóttir prests í Kirkjubæ
Vigfússonar og seinni konu hans
Önnu Stefánsdóttur, sonardótt-
ur Lárusar Scheving bónda á
Urðum í Svarfaðardal. Út af
þeim hjónum eru margir og
mætir afkomendur og má þar til
nefna hér í sveit þær systur,
Petrínu Soffíu, prestsmaddömu
á Tjörn, konu sr. Kristjáns Eld-
járns, og Þórunni yfirsetukonu
og eiginkonu Arngríms málara
Gíslasonar í Gullbringu.
Þá er það seinni klerkurinn
ónefndi á Völlum, sr. Tómas
Hallgrímsson, en hann tók við af
sr. Hjörleifi Guttormssyni árið
1884.Tómas var fæddur á Steins-
stöðum,sonur HallgrímsTómas-
sonar hreppstjóra og konu hans
Dýrleifar Pálsdóttur, en hún var
afkomandi Páls Sigurðssonar á
Karlsá. Þegar Tómas lauk guð-
fræðiprófi 1875, vígðist hann til
prests og fékk Stærra-Árskóg.
Þar sat hann til 1884 er hann
fékk Velli í Svarfaðardal og
þjónaði þar til æviloka 1901.
Þegar sr. Tómas kom í Velli
voru þessar tvær kirkjusóknir
sameinaðar og þjónaði hann
þeim báðum fyrstur presta og
var síðasti klerkurinn sem bjó í
Stærra-Árskógi. Tómas Hall-
grímsson prestur var einstaklega
ástsæll af sóknarbörnum sínum.
Hann var hvers manns hugljúfi
og raungóður. Þekktastur var
séra Tómas fyrir mikla og góða
söngrödd sína, og þótti tóna vel.
Hann var mikill gleðinnar mað-
ur, ölkær í góðra vina hópi,
snyrtimenni mikið, fríður sýn-
um, glaðsinna og hneigður til
skáldskapar. Hann samdi smá-
sögur, orti ljóð og sálma og eftir
hann liggja leikþættir sem leikn-
ir voru hér í sveit nokkru fyrir
aldamót 1900. í Sögu Dalvíkur
segir eftirfarandi: „Fyrri hluta
vetrar 1895 tóku nokkrir Svarf-
dælir að æfa tvö leikrit. Annað
var Gestkoman eftir Kristján
Jónsson Fjallaskáld, hitt leik-
þáttur, sem Tómas Hallgrímsson
á Völlum samdi og hét Þeir ætla
að leika; eins konar forleikur.
Æfingar fóru fram á þinghúsinu
á Tungunum, svo og sýningar.
Þessum leikþáttum stjórnuðu
þeir klerkarnir, Kristján Eldjárn
á Tjörn og Tómas á Völlum. I
leikriti séra Tómasar voru að
einhverju leyti sannsögulegar
persónur, svo sem Björn Snorra-
son, sem um árabil var reikunar-
maður í dalnum og stundum ill-
ur viðskiptis. Björn svaf að jafn-
aði í hlöðum eða öðrum útihús-
um. Töldu sumir, að hann mundi
taka þessu illa að vera „sviðsett-
ur“. Björn sótti sýninguna og
hafði óblandna ánægju af, rak
upp miklar hláturrokur því til
staðfestingar. Persóna hans var
leikin af Friðbirni Gunnarssyni í
Efstakoti."
Kona sr. Tómasar Hallgríms-
sonar var Valgerður Þórunn
Jónsdóttir, Jónssonar prófasts í
Steinnesi. Meðal barna þeirra
sem hér dvöldu til fullorðinsára
voru þær systur; Elín Rannveig
kona Angantýs Arngrímssonar,
málara, Gíslasonar, og Dýrleif
kona Jóns Björnssonar rithöf-
undar, Friðrikssonar frá Holt-
inu. Þeim systrum kippti í kynið
og létu mikið að sér kveða á
sviði söng- og leiklistar á Dalvík.
Sagt var að heimili þeirra Elínar
og Angantýs í Sandgerði hafi
verið miðdepill alls félagslífs á
Dalvík árum saman. Séra Tóm-
asi varð á í messunni þegar hús-
kona hans, Salbjörg Helgadóttir
frá Lögmannshlíð, ól honum
dóttur í Stærra-Árskógi, sem
skírð var Guðrún Svava. Hún
var að vísu feðruð Gísla Þor-
valdssyni vinnumanni á bænum.
Þau settust síðar að í Syðri-
Haga á Árskógsströnd.
(Svarfdælingar 1)
Guðrún Svava var síðar skrif-
uð Tómasdóttir. Til er vísa sem
sr. Tómas kastaði fram þegar
hann reið hjá við Syðri-Haga og
sá börn í berjamó, þar á meðal
Guðrúnu litlu.
Börnin góð, ber í lautum tína
þar sá ég Gunnu mína
skínandi fagra á hvítlitum kjól
með krullur í hárinu bjarta,
hreint eins og hádegis Súsönnu
sól,
sendir hún yl mínu hjarta.
Guðrún Svava giftist síðar
Baldvini Sigurðssyni, sjómanni á
Séra Tómas Hallgrímsson prest-
ur á Völlum og eiginkona hans,
Valgerður Þórunn Jónsdóttir.
Dalvík, Jónssonar bónda á Hálsi
og Snjólaugar Jónsdóttur, sam-
býliskonu hans. Guðrún og
Baldvin eignuðust 12 börn. Öll
börn þeirra, sem á legg komust,
kippti í kynið, og voru með af-
brigðum söngvin og sum með
mikla sönghæfileika.
í næsta tölublaði Norðurslóð-
ar ætla ég að minnast þriggja
sona Guðrúnar Svövu og Bald-
vins Sigurðssonar, og þá sérstak-
lega Tómasar en hann var elstur
þeirra bræðra, fæddur 1905 á
Sauðanesi. Þau skrif eiga í sjálfu
sér ekkert skylt við þær athuga-
semdir um Vallaprestana tvo,
sem ég hef gert að umræðuefni
en ég vil nota þetta tækifæri til
að minnast afkomenda séra
Tómasar.
Séra Hjörleifur Guttormsson prestur á Völlum og eiginkona hans,
Guðlaug Björnsdóttir.
Minning um móðurbróður
Þar sem dalurinn mætir Stólnum greinist
hann og klofnar í tvennt. Annar hluti hans
beygir til suðurs í átt til jökulsins en hinn
fer beint til vesturs að heiðinni sem kennd
er við Heljardalinn handan hennar. Þarna
inni er dalurinn kringdur fjöllum - mynni
hans hylur Hvarfshjúkurinn en hinum
enda lokar heiðin. I dalnum eru engar
áttir - nokkuð sem einkennir íslenska dali
- þarna er farið úteftir og suðreftir. í þess-
um þrönga og áttlausa dal fæddist frændi
okkar Sigtryggur Stefán Jóhannesson á
bænum Sandá á haustdögum 1909.
Tryggvi eins og Sigtryggur var ætíð
kallaður ólst upp á Sandá hjá foreldrum
sínum Jóhannesi og Kristínu og systkin-
um sem þegar upp var staðið urðu sjö
talsins. Á þessum dögum í sveitinni var
fjöldi af ungu fólki að alast upp - ung-
barnadauði hafði vikið og þar sem berkl-
arnir náðu ekki að herja á, urðu heil
ósköp af börnum sem komust á legg og
þannig varð það í Svarfaðardal á fyrstu
áratugum liðinnar aldar, mikið af mann-
vænlegu fólki. Til marks um þetta er að í
dalnum voru fjögur ungmennafélög sem
öll störfuðu af miklum krafti þegar
Tryggvi er að vaxa úr grasi.
Skólaganga barna er á þessari tíð ekki
löng í innanverðum Svarfaðardal - aðeins
nokkrir vetrarpartar, oftast hjá farkenn-
urum sem gjarna komu með ferskan blæ í
sveitina og fóru með heimasæturnar.
Þetta varð skóli Tryggva á unglingsárum.
Tryggvi var snemma til stuðnings við bú-
skap heima fyrir og þar sem saman fór
lagni við verk og lipurð í samskiptum
voru störf hans minni en engin strax á
unglingsárum og að lokinni skólagöngu
aðalstoð foreldra við búið sem ekki síst
helgaðist af því að hann var elsti sonur.
Á þessari tíð var framhaldsnám ekki til
siðs hjá börnum bænda frá óbreyttum
sveitabæjum en frekar hlúð að því að
drengir færu í búnaðarskóla enda þar
nám sem komið gæti að notum fyrir þá til
að taka við í búskapnum. í takt við þenn-
an tíðaranda fór Tryggvi í Bændaskólann
á Hólum og lauk þaðan prófi eftir eins árs
nám 1931 úr svokallaðri Bændadeild sem
þá var nýstofnuð við skólann. Að Hóla-
veru lokinni snýr Tryggvi aftur heim í dal-
inn, til fólksins á Sandá, og er þar sem fyrr
stoð og stytta við búskapinn og sjálfur
skráður bóndi í a.m.k. tvö ár. Þegar bróðir
hans tekur við búi á Sandá 1943 flytur
Tryggvi að mestu að heiman og á þeim
tíma, er nú fór í hönd, leggur m.a. stund á
söðlasmíði sem hann seinna fékk réttindi
til að stunda og átti síðar eftir að vera stór
þáttur lífshlaupi hans.
Árið 1948 hefur Tryggvi búskap í
Göngustaðakoti og kvænist Rósu Björns-
dóttur sem þar hafði alist upp hjá foreldr-
um sínum. Stutt er á milli Sandár og
Göngustaðakots og Tryggvi og Rósa
höfðu þekkst frá barnæsku. Milli þeirra
hafði um skeið lengið leyniþráður sem þó
oft var stutt í en að lokum var sú ákvörð-
un tekin að deila saman dögum. Og það
var ekki tjaldað til einnar nætur því þegar
kallið kom, hjá Tryggva frænda, höfðu
þau deilt kjörum í Göngustaðakoti í meir
en fimmtíu ár.
Búskapurinn í Göngustaðakoti varð
aldrei stór, sitt lítið af hvoru kúm og kind-
um, en það var vel hugsað um skepnurnar
og það var vel hugað að öllum fjármunum
þannig að hagur blómgaðist þó umsvifin
væru ekki stór. Röð og regla var á hverj-
um hlut í Göngustaðakoti og allt fágað og
prýtt utan húss sem innan. Tryggvi hafði
yndi af því að yrkja jörðina og reyndi
ræktun ýmssa jurta í búskap sínum. Þegar
tímar liðu og umhverfi landbúnaðarins
breyttist með aukinni tækni ákvað hann
að einfalda búskapinn og hætta með
kýrnar sem aldrei voru svo margar að
gætu borið þá tækni sem þurfti til að reka
þannig bú. Snéri hann sér á þessum árum
meir og meir að söðlasmíði sem hann að
vísu hafði alltaf stundað með búskapnum.
Sat hann nú löngum við hnakkasmíði og
eru afköst hans á gamalsaldri ótrúleg -
kominn á níræðisaldur smíðaði hann eitt
árið meira en einn hnakk á viku.
Rósa og Tryggvi eignuðust tvö börn,
Sóleyju sem hefur verið stoð foreldra
sinna og haft forsjá um búskap á seinni
árum í Göngustaðakoti og Skarphéðinn
sem er bifvélavirki og rekur sitt verkstæði
á Akureyri.
Við bræður þekktum Tryggva vel þó á
sitt hvoru tímaskeiði væri, ef svo má segja
- annar okkar var þar kaupamaður nokkra
vor- og sumarparta á löngu liðnum dög-
um - hinn hefur átt meiri samskipti á
seinni árum. Öll voru þessi viðkynni við
Tryggva og fólkið í Göngustaðakoti nota-
leg og hlý og sitja eftir í minningunni sem
partur af því sem yljar þegar við, brátt
gamlir menn, horfum til liðinna stunda.
Það verður ekki sagt um Tryggva að
hann væri heimsmaður í þeirri merkingu
að hann færi víða og léti ljós sitt skína í
hinum stóra heimi. Dalurinn var hans
heimur, innan þessa þrönga fjallahrings
var mest allt hans líf og þar fékk hvíld að
langri göngu lokinni í kirkjugarðinum á
Urðum og ber hátt og sést í heiðina og
Hvarfið. Við viljum að lokum í þessum
texta færa aðstandendum Tryggva inni-
legar samúðarkveðjur og ósk um góða
daga og vitum að í huga þeirra lifir minn-
ing um ljúfan mann sem hljóðlega fór í
gegnum þetta líf.
Braeðurnir frá Hofsárkoti, Gulli og Jói