Norðurslóð - 18.12.2002, Síða 4
4 - Norðurslóð
Þó ég sé nú löngu gjörsamlega blind-
ur orðinn hygg ég fáir finni það
betur en ég hve mjög dimmir yfir
öllu hér á Upsaströnd þegar hann
leggst svo í þokur og drunga um hábjarg-
ræðistímann. Nógu vel þekki ég það frá
fyrri dögum meðan ég var hér búandi og
átti minn heyfeng undir þokkalegri tíð. Það
er sem fjöllin hér við fjörðinn dragi hana að
sér, þá köldu og röku voð sem loðir síðan
við þau og vill ekki sleppa. Og ef úr tekur að
tæjast uns voðin gerist snjáð svo sól fær
gægst í gegn og glittir í fjöll berst um leið
norðan af Dumbshafi liðsauki, heilir her-
skarar skýja sem beija í bresti og bæta í voð
þar til hún sígur niður undir tún á ný og
hylur alla sýn fram og út til fjalla.
Og þá dimmir um leið fyrir þeim innri
hugarsjónum manna og svo fer mér einn-
ig nú, ég er síst sleginn blindu hið innra,
þar finn ég glöggan mun ljóss og myrkurs.
Ætti ég þó að láta mér slíkt í léttu rúmi
liggja þar sem ég er nú aðeins einstæðing-
ur í horninu hjá þeim hér á Sauðanesi
hvar ég fyrrum var sem konungur í mínu
ríki til sjós og lands.
Bróðir Jóns á Krossum
Ekki skal leggjast í víl þrátt fyrir það,
ég leitast við af alefli að láta mig tíðina
engu varða. Mér er í mun að geta staðið
við það sem ég einsetti mér þegar þau
tóku hér við búsforráðum fyrir meira en
tug ára, mín systurdóttir og fóstra Guð-
ríður og hennar maður Skúli snikkari sem
heldri maður þykist. En því hét ég þá að
hætta um leið og ég hætti, skipta mér ekki
af því hvernig þeim búnaðist. Þeim hefur
líka gengið það bærilega þó auðvitað sé
hitt, að margt hefði ég nytjað á aðra lund,
gert öðruvísi og betur. Víst er að ekki hafa
þau haft hin sömu umsvif og ég meðan
mestur völlur var á mér. Og það eins þó
ekki hafi þau þurft að byrja með tvær
hendur tómar líkt og mitt hlutskipti í önd-
verðu var.
Mér búnaðist alstaðar vel á þeim tíu
jörðurn sem ég hafði viðdvöl á um mína
ævidaga en best þó hér á Sauðanesi.
Hafði hér mikinn búskap og góðan og var
með þrjú skip er ég átti mest undir mér.
En hve skammgóður er ekki sá vermir
þegar allt annað er horfið. Þess hef ég
kennt með vaxandi þunga allar götur frá
því ég fyrir réttum fjórtán árum missti
mína elskaða ektakvinnu eftir nær hálfrar
aldar samfylgd við súrt og sætt. í öndverðu
var hún með sannindum mín einasta stoð,
svo sem ég kvað í minni Æviraun:
Kunni karl ei mega,
kaupa verka þjálf,
mín var engin eiga,
utan konan sjálf.
Að endingu hafði sú líka verið raunin
um langa hríð, svo sem ég best fann er
konan yfirgaf þennan heim. Hvað sem
leið öllu veraldargengi áttum við með
sanni aðeins hvort annað eftir að við
misstum okkar hjartkæru einkadóttur.
Auðnan veitti okkur ekki fleiri börn og
þóttumst við því mega til þess ætlast að
við fengjum að halda því fagra blómstri,
en ofætlan reyndist það. Á því dimma ári
sextán hundruð þrjátíu og sex kom bólan
og hremmdi hana frá okkur er hún var
aðeins seytján vetra, afbragð annarra
meyja og foreldrum sínum alla tíð eftirlát
og velviljuð.
Bólan kom með brœði,
og burt tók þorna lind,
seytján vetra sœði,
setti í foldar strind.
í þeirri miklu sorg reyndist það þrauta-
ráðið að herða enn á sér við öll veraldleg
búsumsvif, heyja meira og fiska meira til
þess eins að halda huganum burt frá þeirri
óumræðanlegu kvöl sem það er hverjum
manni að þurfa að standa yfir moldum
barna sinna. Og í þeim umsvifum öllum
dró ég hvergi af mér og staldraði lítt við.
Uns um síðir er mér konan hvarf eftir
langt sjúkdómsstríð. Dugðu þá ekki par
fullar hlöður og troðnir hjallar. Ég átti þá
ekkert eftir utan að koma saman kvæðum
mér til hugarhægðar og settist við að
yrkja mína Æviraun:
Sjötugur Ijóðin samdi,
sín fannst œvin löng,
hug sinn ekki hamdi,
heima um rœnu göng.
Treganum þeim sig tamdi,
tvinna þráði spöng.
Fyrir það mest hann framdi,
frekan rauna söng.
Allt varð sem ekkert, jörð, búsmali, fley
og forráð manna, enda leið ekki á löngu
áður ég kom því öllu í hendur minnar
frænku og fóstru og snikkarans. Síðan hef
ég þraukað þau tólf árin hér í horninu og
vona heitt að þeim senn ljúki.
Ó já, öll sú forna frægð, hve skammt
hún dugir fékk ég nú nýverið útþrykki-
lega að reyna: Ég varð þess af hendingu
áheyrsla þar sem ég sat á fleti mínu í bað-
stofu að nýkomin griðkona var að spyrja
aðra eldri hver hann væri sá gamli maður
sem þar sæti álengdar. Og meinti þá mig
rétt eins og ég sjálfur væri þar hvergi
nærri til að gera grein fyrir mér.
Það er hann gamli Þorvaldur Rögn-
valdsson, svarar sú eldri.
Slíkt svar nægði engan veginn þeirri
hvatvísu stúlku sem spurði að bragði:
Og hver er nú það svo sem?
Hér fór mér að verða nokkuð skemmt
yfir fákænskunni og tók því enn frekar að
sperra eyru. Gætti þar ef til vill nokkuð
minnar hégómagirndar og kann ég að
hafa vænst þess að fá nú að heyra öll mín
afrek rækilega útlistuð, enda átti sú
griðka er til svara var að vera vel kunnug
minni sögu.
Kannski vildi ég heyra af því hvernig
ég á harðindavori kvað hollensku dugg-
una inn á Eyjafjörð, eða frásögnina af því
er ég fyrirhitti sjálfan Kristján konung
fjórða á Akureyri, eða einhverja enn eina
af þeim fjölmörgu frægðarsögum er ég
sjálfur. vitandi og óvitandi, hafði átt einna
mestan þátt í að breiða út um mína daga.
Sumt var þar satt og annað ekki, sumt að
hálfu og annað engan veginn.
En óekkí. Við svarið kom mér kirfilega
í stans: Ég var ekki kraftaskáldið kræfa,
ekki útvegsbóndinn rammgöldrótti eða
sveitarhöfðinginn tigni. Fékk í máli henn-
ar ekki einu sinni haldið mínum virðing-
arsessi sem sá hinn fyrri búandinn hér á
þessum bæ sjálfum. Állt það mitt verald-
arvafstur virtist sem grafið og gleymt líkt
og þau verðmæti önnur er mölur og ryð fá
grandað:
Hann Þorvaldur gamli? hélt sú eldri
áfram og gaf svo einkunnina: Hann er
bróðir Jóns á Krossum.
Svolátandi svar sem stúlkukindin fékk
hlaut að fela í sér það sem helst gæti talist
mér til frægðar. Og jafnframt það sem lík-
legast væri að gert gæti svo ungri og fá-
vísri manneskju kleift að staðsetja í sjón-
hring sínum þann stafkarl blindan er reri
þar fram í gráðið.
Bróðir Jóns á Krossum! Það sem ég nú
er orðinn eftir allt mitt brölt. Það sem
eftir stendur. Að mér setti sorgartrega er
ég hugsa tók til þess. En það er ekki af því
ég sýti að ei þyki lengur mikilsverð afrek
Smásaga eftir
Þórarin Eldjárn
Teikningar:
Sigrún Eldjárn
mín á langri ævi. Það eru þau vísast ekki
eins og ég sjálfur löngu hafði fundið. Ég
gerði aðeins eftir bestu gelu það sem ég
gera hlaut og fyrir lá. Og enn síður veldur
mér angri, hjálpi mér Drottinn, að mér
þyki einhver læging í því að vera kenndur
við minn bróður Jón. Heldur er það svo
að við þau orð er þar féllu tók að ásækja
mig enn einu sinni sorgin yfir hans illu ör-
lögum. Og einkum þó yfir því að mér
skyldi ekki auðnast að vera honum sem
réttur bróðir þegar á reyndi. Yfir að hafa
einmitt ekki verið bróðir Jóns á Krossum
þegar þörfin var mest.
Enn er mér í fersku minni hans hinsta
augnaráð er hann þegjandi til mín leit þá
þeir drýldnu valdsmenn leiddu hann á
báiið á Melaeyrum hér fram í dal. Hvar ég
tilkvaddur hlaut að vera en mátti standa
hjá aðgerðalaus. Úr hans augum þóttist ég
þá mega lesa hans svofelld orð: Haf þú nú
hægt um þig bróðir svo þú ekki ratir sömu
leið, hér verður hvort eð er engu um þok-
að. Alla tíð síðan fylgdi mér sá hans svip-
ur, en æ oftar las ég þaðan að hann spyrði
mig í örvæntingu og dauðageig: Þú minn
stóri bróðir, ætlarðu að láta þetta gerast,
þú sem best allra veist hve röngum sökum
ég er borinn? En ég var sem sleginn her-
fjötri og mátti mig hvergi hræra:
Fyrir það var hann feigur,
að fœr var ég ei til neins ...
Og svo þau hin skelfilegu óp hans þá
böðlar sýslumanns höfðu fleygt honum
með bolta og járn og bakbundnar hendur
á skíðlogandi köstinn, æ meir hjartasker-
andi þar til af honum dró er eldurinn bug-
aði hann og við tók korr og hviss og sá
hræðilegi fnykur er enn svíður í nösum
lagðist yfir allt uns hann til kola var
brunninn og husluð bein hans sem úr
skepnu væru í nálægum hól, víðs fjarri
allri sáluhjálp og guðsorði.
Bróðir minn hlaut svo hraklegan dauð-
daga langfyrstur allra hérlendis þar á
Melaeyrum á því ári sextán hundruð
tuttugu og fimm, tæpra tuttugu og sjö ára
að aldri, saklaus með öllu af galdraáburði,
dæmdur til þeirrar hræðilegu refsingar
sem engin lög á þeirri tíð kváðu á um þó
önnur hafi orðið reyndin síðar.
Við vorum mjög jafnaldra, ég ekki
nema árinu eldri, og runnum upp saman
hér skammt utan við, í Sauðakoti, ysta bæ
Upsastrandar, hjá okkar sálugu foreldr-
um við kröpp kjör en gott atlæti. Ég var
því löngum framari og fremri og vissi og
fann til þess að minn yngri bróðir leit upp
til mín og vildi gera allt svo sem ég. Af því
spratt sú hugsun mín alla tíð að mér bæri
að leiðbeina honum og kenna og vernda
hann.
Fyrir utan öll þau verk er til féllu og
við megnuðum fyrir æsku sakir numum
við saman ýmis forn fræði af gömlum
mönnum, lærðum snemma að lesa og
draga til stafs og urðum hneigðir mjög til
bóka og skáldskapar eftir því sem fært var
í dagsins önn. Þeim nytsömu fræðum
fylgdi eigi alllítið af rúnum og ristingum.
Því hinu sama og illir menn um síðir nýttu
til að koma mínum bróður á kné er þeir
tóku að öfundast við hann.
Allt var þetta því komið frá gömlu og
góðu fólki sem við ólumst upp með og
fylgdi þeim iðkunum ekkert illt, heldur
voru þær að okkar áliti meira eins og hver
annar skáldskapur. Við lærðum að fara
með ýmsar þulur, rista tákn og draga upp
myndir. Þetta var haft svo sem eins og til
að brýna sjálfan sig og skerpa hið innra í
mörgu meini og vosi. En auk þess urðum
við bræður báðir þess fljótt áskynja að
slíkt orðspor gat veitt manni styrk í ýms-
um aðstæðum heimsins. Aldrei, aldrei,
það get ég svarið við minningu dóttur
minnar og eiginkonu, fylgdi þar neitt full-
tingi eða fylgispekt við djöfulinn.
Við uxum úr grasi og fórum báðir að
heiman um líkt leyti, við Jón bróðir minn.
Ég hafði eitt ár um tvítugt er ég kvæntist
minni konu jafnaldra og við tóku erfið
búskaparár á ýmsum misgóðum jörðum