Norðurslóð - 18.12.2002, Qupperneq 9
Norðurslóð - 9
Þessa grein samdi ég þegar ég var beðinn
um framlag í bókaflokkinn A lífsins leið,
sem góðgerðafélagið Stoð og styrkur stend-
ur að, en ágóði útgáfunnar rennur til ungs
fólks sem á við veikindi og aðra örðug-
leika að stríða. Efnið átti að vera um minn-
isstœð atvik eða samferðamenn. Eg valdi
að rifja upp minningu um kœran vin frá
bernskuárum og finnst hún vel mega standa
hér líka. Með henni fylgir kveðja mín til
Norðurslóðar á aldarfjórðungsafmœlinu,
ásamtþökkfrá brottfluttum Dalvíkingi sem
blaðið hefur gert stórum léttara að halda
tengslum sínum við œskustöðvarnar.
Eftir því sem árin líða, gerist það oft-
ar að bernskan vitjar manns og á
hugann leita svipir fólks sem þá
stóð manni nærri. Á þessum síðum langar
mig að kalla fram mynd af gömlum manni
sem mér var kær á barnsárum. Hann hét
Þorsteinn Baldvinsson frá Böggvisstöð-
um í Svarfaðardal, en átti heima á Dalvík
seinni hluta ævinnar.
Þorsteinn fæddist á Böggvisstöðum 4.
nóvember 1876, sonur Baldvins Þorvalds-
sonar útvegsbónda og Þóru Sigurðardótt-
ur. Böggvisstaðaheimilis í þeirra tíð er
nokkuð víða minnst í frásögnum enda
höfuðból í sveitinni. Baldvin og Þóra
eignuðust tólf börn og er mikill ættbogi af
þeim kominn. Margt af því fólki setti svip
á Dalvík og Svarfaðardal á liðinni öld.
Yngst Böggvisstaðasystkina og það eina
sem gekk menntaveginn var Guðjón,
mikill hugsjónamaður og róttækur áhuga-
maður um stjórnmál. Hann dó ungur, þá
kennari á Isafirði. Á námsárum sínum í
Kaupmannahöfn náði hann að kveikja í
ýmsum félögum sínum, meðal þeirra
tveim mönnum sem urðu forustumenn á
vinstra armi íslenskra stjórnmála, Jónasi
frá Hriflu og Olafi Friðrikssyni. Minning
Guðjóns var í heiðri höfð af ættingjum
hans og man ég vel rnynd af honum á
vegg hjá Þorsteini.
Þorsteinn Baldvinsson var réttum sjö-
tíu árum eldri en ég, svo aðeins skakkaði
þremur dögum. Hann var mótaður af fjar-
lægum tíma, ólst upp við harða lífsbaráttu
til lands og sjávar eins og þá tíðkaðist.
Skólaganga varð engin umfram heima-
fræðslu. Hann hafði ekki þjálfast við bók-
legt nám, það mátti meðal annars sjá af
því að hann bærði jafnan varirnar þegar
hann las í hljóði eins og börn gera. Fram-
an af ævi vann hann búinu á Böggvisstöð-
um en var aldrei nefndur bóndi, verka-
maður er hann titlaður í mannfræðiritinu
Svarfdælingum. Loftur bróðir hans tók
við forsjá búsins að föður þeirra látnum.
Þorsteinn kvæntist ungur Helgu Björns-
dóttur, en hún lést fáum árum síðar, er
hún hafði alið son sem sjálfur fékk ekki
að lifa nema fáa mánuði. Stór mynd af
þessari löngu látnu konu hékk yfir rúm-
inu hans. Þau hjón eignuðust tvær dætur,
Soffíu sem lést úr berklum ung kona ógift
og barnlaus og Baldvinu sem lifði langa
ævi á Dalvík. I skjóli hennar og eigin-
manns hennar, Guðmundar Einarssonar
á Ögðum, var Þorsteinn á efri árum.
Mín kynni af honum hófust af því að
hann varð leigjandi hjá foreldrum mínum í
Haukafelli á Dalvík þegar ég var átta ára
gamall. Á kvistinum hjá okkur bjó hann
svo í næstu sex ár, en hafði fæði hjá dóttur
sinni á Ögðum. Upp frá því hélt ég sam-
bandi við Þorstein þótt strjálli yrðu sam-
fundir á unglingsárum þegar ég fór að
heiman í skóla. Ég laðaðist að þessum
gamla manni sem alltaf var mér vænn.
Góðvildin var ríkasta einkenni hans og
barngóður var hann sérstaklega eins og ég
fékk svo ríkulega að reyna. Oft gaf hann
mér súkkulaðibita eða brjóstsykursmola.
Margt var spjallað meðan hann sat og
hnýtti tauma á línuöngla, en það verk vann
hann fyrir einhvern útvegsmann á Dalvík.
Ég greip stundum í það með honum. Þegar
hann þreyttist lagði hann sig, breiddi
vasaklút yfir andlitið og sofnaði. Það hafði
ég aldrei séð þá og hef ekki síðan.
Hann sagði mér frá uppvexti sínum í
dalnum á níunda tugi nítjándu aldar, smala-
mennsku og öðrum störfum. Á skápnum
hans stóð líkan af íslenskum hundi. hvít-
um með hringaða rófu. Þessi hundur,
sagði hann, var alveg eins og uppáhalds-
fjárhundurinn hans hafði verið. Éitthvað
varð ég að geta sagt líka, en lífsreynsla
mín var lítil og öll úr bókum. Ég var far-
inn að lesa frásagnir úr enn fjarlægari
tíma en þeim sem Þorsteinn hafði lifað,
það voru íslendingasögurnar, einkum
Njála og Grettis saga. Ég trúði þessum
sögum eins og nýju neti og sérstaklega
voru það bardagahetjurnar sem hrifu mig.
Gamli maðurinn
á kvistinum
Ég lýsti afreksverkum þeirra með eins lit-
ríkum hætti og ég kunni. Þorsteinn hlust-
aði, hnýtti á og sagði þegar ég hafði lýst
einhverjum kappanum: „Já, hann var stíf-
ur, það er nú líkast til.“
Þorsteinn hafði alið allan sinn aldur í
Svarfaðardal og óvíða farið. Hann mundi
árferði langt aftur í tímann. Ein bók senr
hann las á þessum árum varð honum hug-
leikin, æviminningar Páls H. Jónssonar á
Stóruvöllum í Bárðardal, um búskap í
Þingeyjarsýslu á fyrri tíð. Úr henni varð
Þorsteini sérstaklega minnisstætt að Páll
sagði að sumarið 1903 hefði verið versta
sumar sem hann hefði lifað. „Já, það var
eins hérna, versta sumarið þegar ég var
við búskap var sumarið 1903.“ Ég man
hvað mér fannst sumarið 1903 langt að
baki. Og svo var um fleira sem hann sagði
mér. Einhvern tíma fylgdi hann Matthíasi
Jochumssyni ríðandi milli bæja. „Hvert
heldur þú að sé besta farartæki sem ég hef
ferðast með?“ spurði séra Matthías. Því
treysti Þorsteinn sér ekki til að svara, vissi
sem var að Matthías hafði farið um mörg
lönd. „Og það er hann Gráni minn,“ sagði
skáldið.
Kjörfaðir minn, Stefán Hallgrímsson,
hafði verið nágranni Þorsteins í æsku,
hann fæddist og ólst upp á Hrafnsstöðum,
næsta bæ við Böggvisstaði. Einhvern tíma
fylgdist hann strákur með Þorsteini um
Ákureyrargötur. Með stuttu millibili
stansaði hann og tók tali menn sem þeir
mættu. „Hvaða maður var þetta?“ spurði
drengurinn þegar þeir höfðu kvaðst. „Og
það var nú, meiningin, gamall kunningi
minn,“ svaraði Þorsteinn. I hvert skipti
spurði pabbi hins sama en fékk alltaf
sama svarið. - Það var fleira smálegt sem
faðir minn sagði mér af Þorsteini á fyrri
árum og kímdi að, ýmiss konar spaugileg
fyrirtekt. Eitt var það að stundum hefði
hann látið svo sem hann stjórnaði raun-
verulega öllu við búskapinn á Böggvis-
stöðum, Loftur engu. I annan tíma var
viðkvæðið að sjálfur réði hann engu á
bænum, Loftur hefði þar öll völd! En
svona voru sögurnar og tilsvörin sem mér
voru hermd eftir Þorsteini. Frá öllu var
sagt af græskuleysi, Þorsteinn átti enga
óvildarmenn og gömlum nágrönnum eins
og þeim Hrafnsstaðabræðrum þótti vænt
um hann.
Gamli maðurinn á loftinu kom að
nokkru í stað þess afa sem ég aldrei átti.
Hann var glaðsinna, spaugsamur og í
góðu jafnvægi. Hann lífgaði upp á heim-
ilislífið í hvert sinn sem hann leit inn hjá
okkur. Hann kenndi mér að spila kasínu
og oft gripum við í spil okkur til skemmt-
unar. Það sem áreiðanlega átti mestan
þátt í hve.vel hann varðveitti sína góðu
lund var trúin. Hann hélt fast við sína
barnatrú. Að upplagi var hann ekki
hneigður til íhygli, líf hans varð vinna
fyrir brauði sínu og ekkert varð til að
veikja hinar heimafengnu undirstöður.
Menntamaðurinn Guðjón bróðir hans
kastaði trúnni af mikilli alvöru þegar
hann kynntist kenningum Brandesar og
sósíalismans, en var alltaf hræddur um að
Eftir
Gunnar
Stefáns-
son
kristindómurinn næði aftur tökum á sér,
segir Sigurður Nordal, vinur Guðjóns í
grein um hann. Þorsteinn þurfti aldrei að
óttast neitt í þeim efnum. Ég man að hin-
ar frægu hugleiðingar Mynsters Sjálands-
biskups í þýðingu Fjölnismanna, með
gotnesku letri, voru á náttborði hans. Úr
þeirri bók er frægust upphafssetningin
sem þýðendurnir sátu yfir heilan dag að
sögn áður en þeir urðu ánægðir: „Ond
mín er þreytt, hvar má hún finna hvíld?“
Svarið við þeirri spurningu vafðist aldrei
fyrir Þorsteini, enda hefði hann þá ekki
átt jafnheiðríkan hug eftir sáran ástvina-
missi. Trúin var honum jafnan traustur
bakhjarl, hjálpaði honum til að líta björt-
um augum á lífið og tilveruna alla ævi.
Þannig var hann vottur um gildi trúarlífs
fyrir manninn, dæmi sem aldrei hefur far-
ið úr huga mér.
Kirkjan var Þorsteini mikils virði, hann
sótti oft guðsþjónustur og gaf kirkju sinni
fé af litlum efnum. Það var stór dagur
fyrir hann þegar Dalvíkurkirkja var vígð
1960, en Úpsir voru samt áfram hans
kirkjustaður, þar hafði hann verið skírð-
ur, fermdur og vígður í hjónaband. Þar
hvíldu ástvinir hans, við þeirra hlið vildi
hann sjálfur hljóta legstað og fékk hann.
Það er skrýtið um jafnmikinn trúmann
og Þorstein að hann átti Þyrna nafna síns
Erlingssonar sem ég fletti í fyrsta sinn í
herberginu hans. Kannski hefur hann
ekki hugleitt mikið þau kvæði sem beind-
ust gegn kirkju og kristindómi. í þess stað
var það einkum eitt kvæði sem honum var
hugstætt og fór oft með. Það var ort þegar
hann sjálfur var ungur, lýsir þeim anda
sem var ríkjandi í landinu þegar tuttug-
asta öldin heilsaði. Kvæðið heitir Til Is-
lands við aldamótin 1900. Ég set hér
fyrsta erindið:
Þú ert móðir vor kær.
Þá er vagga okkar vær,
þegar vorkvöldið leggur þér barn þitt að
hjarta;
og hve geiglaus og há
yfir grátþungri brá
berðu gullaldarhjálminn á enninu bjarta.
Við hjarta þitt slögin sín hjörtu okkar
finna,
þinn hjálmur er gull okkar dýrustu minna;
og þó fegurst og kœrst
og að eilífu stœrst
ertu í ást og íframtíðar vordraumum
barnanna þinna.
Vorið sem ég fermdist flutti Þorsteinn
úr Haukafelli og settist að í húsi dóttur-
dóttur sinnar, Soffíu Guðmundsdóttur og
manns hennar Óskars K. Valtýssonar á
Hafnarbraut 8. Þar átti hann heima upp
frá því. - Það var ekki langt á milli húsa
og oft kom hann í heimsókn til okkar. Ég
leit til hans þegar ég var heima frá skólan-
um. Síðast sá ég hann þegar hann var orð-
inn níræður og beið þess að hverfa héðan,
sáttur og hugarrór eins og jafnan fyrr.
Það var svo 20. júlí 1968 að lífsljós hans
slokknaði. Þetta var á fögrum morgni og
nærri á sömu stundu lést faðir minn á
sjúkrahúsi á Akureyri. Hinir gömlu vinir
og grannar urðu því samferða yfir landa-
mærin. Það hafði auðvitað sérstaka per-
sónulega skírskotun til mín; - á þessum
sumarmorgni kvaddi minn æskuheimur
og nýr tími var að hefjast. Og annað í
mínu lífi þetta sumar táknaði hið sama.
Ég gekk í hjónaband 6. júlí og fékk þá
síðustu fallegu kveðjuna frá Þorsteini. - Á
þessu sögulega ári blésu stormar um Evr-
ópu og undirstöður hins gamla þjóðfélags
skulfu. Enginn gat séð fyrir að breytingar
í heiminum yrðu jafngagngerar og orðið
hafa síðan og svo mörgum stoðum yrði
burtu svipt. Miðaldra menn og eldri
þekkja varla lengur þann heim sem þeir
hrærast í og nú er orðinn að einu allsherj-
ar markaðstorgi þar sem allt er lagt á
metaskálar auðhyggjunnar. Jafnvel skólar
eru reknir eins og fyrirtæki þar sem kenn-
arar selja menntunina og nemendur
kaupa.
Það sem gamalt er hverfur til moldar,
slíkt er lífsins lögmál. En rótlaus getum
við ekki þrifist, líf okkar hefur aðeins
merkingu ef við finnum að það er hlekkur
í keðju kynslóðanna. Kynni barna af
gömlu fólki eru mikilvæg til að styrkja
þessa keðju. Ég hef á þessum stað kosið
að minnast manns sem átti drjúgan þátt í
að veita mér ungum það uppeldi.
—
I iPi MÚl
BÓKAÚTGÁFA
IÐNÚ er í eigu IÐNMENNTAR ses
Aðalverkefni IÐNÚ eru útgáfa og
innflutningur námsgagna.
Auk þess starfrækir IÐNU prentstofu
í Brautarholti 8.
Reykjavík: Iðnskólabúðina í Iðnskólanum
Reykjavík og bóka- og skólavörubúð á
Bergþórugötu 23, Reykjavík.
BRAUTARHOLTI 8 • 105 REYKJAVÍK
SÍMI 562 3370 - BRÉFSÍMI 562 3497
NETFANG: idnu@ir.is