Norðurslóð - 18.12.2002, Qupperneq 12

12 - Norðurslóð
Forsöngvarar, kvæðamenn
og hinn nýi tónn
Tónlist í Svarfaðardal - fyrsta grein
Við vitum ekki mikið um söng og
tónlist í Svarfaðardal á 19. öld
og þaðan af fyrr. Heimildir eru
takmarkaðar. Söngiðkun hér
hefur auðvitað verið lík því sem annars
staðar gerðist í landinu. Þess er þá að
vænta að helst hafi verið sunginn ein-
raddaður trúarlegur söngur í kirkjunum,
passíusálmalög o.fl, undir leiðsögn for-
söngvara, ennfremur kveðnar rímur og
sungin þjóðlög í bland við stöku erlent lag
á kvöldvökum eða á mannamótum.
Þjóðhátíðin á Hofsáreyrum
Ein fyrsta skráða heimild sem við þekkj-
um um söngskemmtun hér í dalnum
snertir þjóðhátíðina sem hér var haldin
árið 1874. Svarfdælingar höfðu mikið við
og hátíðin var hin glæsilegasta í alla staði
svo getið er um í annálum. Frásögn af há-
tíðinni í Sögii Dalvíkur byggir á grein í
Akureyrarblaðinu Norðanfara frá þessu
ári, 1874 (bls. 102-3). Samkoman fór fram
á skriðugrundinni sunnan við Hofsána 3.
ágúst þetta ár, 1874. Var m.a. sett upp 24
álna (15 metra) langt tjald á hátíðarsvæð-
inu. Þarna mættu 536 manns. Þar voru
skrúðgöngur undir fánum. Fluttar voru
ræður og nokkur frumort kvæði og einnig
fór i'ram glíma. Skotið var af byssum og
lítilsháttar drukkið af brennivíni. En það
sem mest mótaði þessa hátíð var öflugur
samsöngur og glæsilegur fjöldadans, meðal
annars álfadans undir dunandi söng. Hér
er ekki tóm til að gefa gaum að dansinum
en greinilegt er af frásögninni að söngur-
inn var mikill og fjölskrúðugur. Merkilegt
var það að megnið af því sem sungið var
var frumort, því hér bjuggu andans menn.
Höfundar voru a.m.k. 3 heimamenn: sr.
Páll Jónsson prestur og sálmaskáld á
Völlum, Eiríkur nágranni hans bóndi í
Uppsölum og loks Þorsteinn Þorkelsson
fræðimaður og skáld á Syðra Hvarfi.
Stundum var sungið tvíraddað og jafnvel
með hljóðfærum. Hinn frumorti skáld-
skapur sýnist að allmiklu leyti hafa verið
andlegs eðlis en einnig sungu menn lof-
söng til ættjarðar og heimabyggðar. Við
höfum vanist þeim viðteknu sannindum
að íslendingar hafi verið nánast sönglaus-
ir í margar aldir þar til sönglíf kviknaði
með þjóðinni á síðustu áratugum 19. ald-
ar. En þessi sönghátíð á Hofsá ein og sér
er vitnisburður sem gengur í gagnstæða
átt. Það getur ómögulega hafa verið fólk
alls óvant söng sem stóð fyrir hinni miklu
söngdagskrá á þjóðhátíðinni þarna á eyr-
unum þetta sumar.
Engar frásagnir eru um það hverjir
sungu eða stjórnuðu söng við hátíðar-
haldið. Þegar skoðaðar eru gamlar svarf-
dælskar heimildir má sjá að ýmsir voru
þeir menn og konur sem á 19. öldinni gátu
sér orð fyrir söng og jafnvel hljóðfæra-
slátt. Þar er fyrst til að taka að söngur var
stundaður í kirkjum alla tíð, hvernig sem
hann fór fram. Prestarnir lærðu löngum
eitthvað til söngs og þeirra tónmennta
sem þá tíðkuðust í Latínuskólunum og
síðar Lærða skólanum í Reykjavík. Engir
menn höfðu viðlíka aðstöðu og prestarnir
til að hafa áhrif á sönglíf á sínu svæði, til
örvunar eða deyfingar. Sagt er um sr.
Kristján Eldjárn Þórarinsson á Tjörn að
hann hefði „mikla og djúpa bassarödd og
yndi hafði hann af söng“ svo vitnað sé í
Valdimar V. Snævarr (Tjarnarkirkja, 5).
Jón Eyjólfsson, vinnumaður hjá sr. Kristj-
áni sagði að prestur hefði hvatt söfnuð
sinn mjög til að syngja við guðsþjónustur
og Jón hafði eftirfarandi eftir honum:
„Allir syngi sem geta sungið, hinir grenji
af góðum hug.“ Sr. Tómas Hallgrímsson
sat Vallastað 1884-1901. Hann var „vel
skáldmæltur og listrænn... Hann hafði
prýðisfagra söngrödd“, segir Valdimar V.
Snævarr (Vallakirkja, 12). Þessir tveir
prestar voru að vísu ekki komnir hingað
þjóðhátíðarárið 1874. Um söngrödd Hjör-
leifs Guttormssonar, fyrirrennara þeirra
beggja á Tjörn og Völlum, er ekki gjörla
Jóhann Kr. Jónsson,
Ingvörum, forsöngvari
í Tjarnarkirkju. Synir
hans urðu forsöngvar-
ar og léku á hljóðfœri.
Stefán Árnason,
Lœkjarhakka, var
kvœðamaður góður.
Söngurinn úr
messusöngsbók
Hólaprents frá
1594 (Grallaran-
um) hljómaði í
kirkjum landsins
um aldir.
ítStfl'u oppþafiö
íbagj SlöMWufíG

©ut>3 fon ftn gtftift/C^tltfur íQrrra uor.
3Cf Sítarfa »íð«»i9»»/«»f f«n f»at) (írtfaÐ fr
©u msfa tnorgrt gftarna/mprf fooriu oppípffr fo gtarna
r-:-== . -........v ''
S)ð aKrf 23tUu wfr»
fym Jtcðbfff off f tií CD?at>ur/a fffíu fQftmfitto ít?t>/£an&
S^ftícgttfíu CDíobur/^teUí Ö5uö fifT íDífpöotn otö/SQait fittí
ítiefiú (jfrfcffÖ/SQtmuanjTf vpp loffö 09 fcsrt ofo ftíqfafi
grtö*
3íUo (jeima (Fapartn ccöfíc/z goöuro ftðmn (ftcfr/ftítjn
5^frra fcœftc/ (jucro íöaUö ti enöa fœr/ goröa off wf wtö
©pnöum/íöftf off aö pig afninöuin/fuo fra ftier et folUmt
»cer*
Caf o(T i 2í(Ifemö þtfif/og Spiítitð vafa Oter/oö Sruan
öufaff fpfie j ánöafnonum pmjfo oö fwff (Sccfíftf tytinal
&aí vor mstf e veí rtpita/og ftí pin oeröum (pprffer*
Sf>irf off fettt ^mrtane gaöfr/ ftfaípa 09 œtf o(f íiö/og
ðotttla 2töom öepötr/fo ðfrtt D?pr ítfnoö wö/fem fytrantö
í;uga fnfi/§afa vtU i ffa emfi/)OrÖ fln/Xerí 2 aUatm
6fö.
vitað en í Svarfdœlingum segir um hann:
„var til þess tekið hve tónlist og söngur
ásamt meðfæddri glaðværð mótaði heim-
ilishætti þeirra prestshjónanna meðan
þau voru á besta aldursskeiði." Besta ald-
ursskeið þeirra leið reyndar austur á
Skinnastað á Öxarfirði. I sömu bók segir
um konu Hjörleifs, Guðlaugu Björnsdótt-
ur: „Listelsk var hún með afbrigðum,
hafði fagra söngrödd og spilaði á hljóð-
færi.“ Þess má geta að það var einmitt í
Öxarfirði sem helst var nokkuð um lang-
spil og fiðlur á fyrri hluta 19. aldar sam-
kvæmt svörum presta til Hins íslenska
bókmenntafélags 1839. Dætur Hjörleifs
og Guðlaugar voru m.a. Petrína Soffía,
eiginkona sr. Kristjáns á Tjörn og Þórunn,
kona Arngríms málara í Gullbringu. Út af
þeim báðum kom söngelskt fólk innan
dals sem utan.
Forsöngvararnir
Orgel komu í svarfdælskar kirkjur báðum
megin við aldamótin svo sem síðar verður
greint. En áður var söngmálum kirkn-
anna yfirleitt þannig komið að hver
kirkjusöfnuður hafði á að skipa svonefnd-
um forsöngvara sem leiddi sönginn. Til
eru heimildir um forsöngvara í öllum fjór-
um svarfdælsku kirkjunum. Svo er að sjá
að forsöngvarastarfið hafi gengið allmik-
ið í ættir og ekki síður er það staðreynd
að út af nafngreindum forsöngvurum hér
Þórarinn
Hjartar-
son
skrifar
um slóðir kom margt tónlistarfólk á 20.
öld. Heimildir um forsöngvara og annað
söngfólk er m.a. að finna í bæklingum
Valdimars V. Snævarr um svarfdælsku
kirkjurnar, í Sterkum stofnum Björns R.
Árnasonar og Svarfdœlingum.
Elstur þeirra forsöngvara sem hér
verða nefndir var Stefán Arngrímsson,
bóndi á Þorsteinssöðum (f. 1801) sem var
„söngvinn ágætlega og forsöngvari í
Urðakirkju um langt skeið“ segir Björn á
Grund (Sterkir stofnar, 141). Soffía systir
hans hafði að sögn engu síðri hljóð. Hún
var mjög söngvin, rödd hennar fögur og
ljúfur raddblærinn. Björn á Grund segir:
„Það sagði mér afi minn, Björn Sigurðs-
son, lengi bóndi á Atlastöðum, að þau
systkinin á Þorsteinsstöðum, Soffía og
Stefán, voru stundum til þess fengin að
annast söng í heimahúsum nágrannabæja,
til dæmis þegar börn voru heima skírð svo
og þegar lík látinna manna voru borin
fram.“ (sama stað, 144). Afkomendur þess-
ara systkina er svonefnd Þorsteinsstaða-
ætt. Foreldrar þeirra voru Sigríður Magn-
úsdóttir Einarssonar prests á Tjörn og
Arngrímur Arngrímsson bóndi á Þor-
steinsstöðum. Faðir hans aftur var Arn-
grímur Sigurðsson bóndi í Ytra-Garðs-
horni sem þótti góður raddmaður. I
Svarfdœlingum segir: „Eitt sinn þegar sr.
Magnúsi þótti messusöngur í Tjarnar-
kirkju heldur stirður hvíslaði hann þessari
vísu í eyra Arngríms:
Heldur er ég hljóðstirður
og hérmeð lágrómaður.
Æ, blessaður Arngrímur
undir taktu maður. (Sv. II. 153)
Dóttir Stefáns Arngrímssonar á Þor-
steinsstöðum var Sigríður sem varð eigin-
kona Halldórs bónda og hreppstjóra á
Melum. Hún spilaði á harmóniku. Sonur
þeirra var Hallgrímur Halldórsson, bóndi
á Melum, mikill tónlistar- og söngmaður
og fyrsti organisti í Urðakirkju. Því starfi
gegndi hann í 40 ár. Meðal afkomenda
Stefáns á Þorsteinsstöðum er því Mela-
fólkið, t.d. söngkonan Halla Jónasdóttir,
ennfremur Ásbyrgisfólkið hér á Dalvík,
s.s. söngkonan Kristjana Arngrímsdóttir.
Einn síðasti forsöngvari í Tjarnar-
kirkju var Jón Kristjánsson, bóndi á Ing-
vörum. Þórarinn Kr. Eldjárn á Tjörn rifjar
upp jólamessu á Tjörn í bernsku sinni:
Einhver mín dásamlegasta æskuminn-
ing er einmitt tengd jólum, ljósum og
söng. Eg mun vart hafa verið meira en
6-8 ára. Ég sat við hlið elskulegrar
móður minnar í kirkjunni heima og
horfði á kirkjuljósin er lýstu upp fátæk-
legu kirkjuna svo mér fannst hún dá-
samlega fögur. Já, ljósin voru dásamleg
út af fyrir sig, og ég naut þess, en
undrið skeði þá fyrst er forsöngvarinn,
Jón Kristjánsson frá Ingvörum, og
söngvararnir hófu upp rödd sína og
sungu Sjá himins opnast hlið. Heilagt
englalið. .. Söngurinn féll yfir mig eins
og foss. Ég hrökk við og sjá: Mér fannst
sem tjaldi væri svipt frá og ég sá himn-
ana opna við blasa, þá dýrðarsali sem
barnshugurinn einn er fær urn að skapa
... Ég sá söngmennina umvafða dýrð-
arljóma (úr ræðu 1950).
Bókin Svarfdælingar staðfestir að Jón
Kristjánsson sem þarna var nefndur hafi
haft óvenjulega fagra og mikla söngrödd,
en hann féll frá á besta aldri og heimili
hans leystist upp.
Búandi á Ingvörum næst á undan Jóni
Kristjánssyni voru hjónin Jóhann Jónsson
og Sesselía Jónsdóttir. Það voru merkis-
hjón fyrir margra hluta sakir. Merkilegur
var ekki síst hinn mikli tónlistaráhugi sem
þar sveif yfir vötnum. Dóttursonur þeirra
var Jóhann Sveinbjarnarson, bóndi í
Brekku og Sauðanesi. Frásagnarþættir
eftir Jóhann birtust í Norðurslóð árið
1993 og segir hann þar m.a. frá Ingvara-
heimilinu. Þar kemur fram að Jóhann
bóndi á Ingvörum var lengi meðhjálpari
og forsöngvari í Tjarnarkirkju. Jóhann
átti langspil og á það spilaði hann sálma-
lög upp úr Grallaranum og kenndi sonum
sínum söng. Hann lét synina syngja með
sér í kirkjunni. Það leiddi til þess að þrír
af fimrn sonum hans sem komust til ald-
urs urðu forsöngvarar í svarfdælskum
kirkjum, tveir þeirra gátu sér orð fyrir
fiðluleik og einn þeirra fyrir orgelspil.
Tveir synirnir, þeir Sigurður og Hjörleif-
ur, voru forsöngvarar í Tjarnarkirkju, lík-
lega þeir síðustu áður en orgel kom þar
1915.
Víkur þá sögunni að Upsakirkju. I lok
19. aldar og fram yfir aldamót var for-
söngvari þar Þorleifur Jóhannsson, einn
sona Jóhanns á Ingvörum sem orðinn var