Norðurslóð - 26.05.2005, Blaðsíða 3

Norðurslóð - 3
Byggðasaga
*
Þorvaldsdalur og innanverð Arskógsströnd
Elín Ósk
Hreiðarsdóttir
Byggð á því svæði sem
skráð var 2003 hefur
haldist fremur stöðug í
gegnum aldirnar ef frá er talinn
byggð á Þorvaldsdal sem virðist
að hluta, jafnvel frá upphafi, hafa
verið breytingum undirorpin og
það hafa farið eftir árferði hversu
margar jarðir voru í byggð.
Utanjreirra tíu jarða á sunnan-
verðri Arskógsströnd sem voru
lögbýli um miðja 19. öld þegar
jarðabók Johnsens var rituð voru
einungis skráð tvö býli á strönd-
inni sem má rekja lengra aftur en
til 19. aldar. Þetta eru býlin Kol-
beinstunga í landi Kálfskinns og
Skinnhúfa í landi Götu sem upp-
haflega byggðist frá Haga. Kol-
beinstunga var samkvæmt Arna
og Páli metin á 5 hdr meðan
byggðin varaði en hún var komin
í eyði um 1680 og ekki er vitað
til þess að hún hafi aftur komist
í byggð. Skinnhúfa/Jónsgerði er
einnig talin upp í jarðabók þeirra
félaga sem eyðihjáleiga frá Haga
og er sagt að ekki megi byggja
á þessurn stað án þess að skaða
heimajörðina. Þrátt fyrir það
byggðist aftur upp bær á þessum
stað. Svo virðist sem bærinn hafi
gengið undir ýmsum nöfnum og
Gata sé í raun annað nafn á sama
jarðnæði. Býlið var þó fært örlít-
ið til suðurs undir lokin, þar sem
bærinn í Götu stendur enn en
ekki er ástæða til að ætla að fleiri
en eitt býli hafi verið í byggð á
þessum slóðum.
Um miðja 19. öld voru fjór-
ar jarðir í byggð í Þorvaldsdal:
Kleif, Grund, Kúgil og Hrafna-
gi». Auk þess voru tvö önnur
býli, Hávarðarstaðir og Þórhalla-
kot, utarlega á dalnum austan-
verðum og sjást umtalsverðar
rústir á báðum stöðunum. Þoku-
kennd munnmæli greina einnig
frá tveimur býlum til viðbótar,
Þverá og Fögruvöllum, innarlega
á dalnum. Um bæði býlin gengur
svipuð saga, þ.e. þau eiga að hafa
staðið innarlega á Þorvaldsdal en
horfið undir hraun/framhlaup;
Þverá í vesturhlíð Þorvaldsdals
en Fögruvellir í austurhlíðinni.
Ekki eru þekktar ritaðar heim-
ildir sem styðja munnmæli þessi
og engar fornleifar fundust við
vettvangsathugun sem gætu stað-
fest frásögnina. Að lokum er rétt
að geta Lambárkots á Þorvalds-
dal í suðurhluta dalsins vestan-
verðum. Þar segja Arni og Páll að
leyfar eyðibóls sé og að finna en
býlið var ekki skráð 2003. Heim-
ildir geta því 7 býla í Þorvaldsdal,
fjögurra vestanmegin en þriggja
í dalnum austanverðum. Af bæj-
um var Grund talin besta jörðin.
Hún er á vestanverðum dalnum
þar sem undirlendi er hvað mest
og góðar engjar eru neðan bæjar.
Jarðarinnar er fyrst getið í heim-
ildum á 14. öld en hefur líklega
byggst upp talsvert fyrr. Hún
virðist samfleytt í byggð allt til
1925 þegar hún fer í eyði. Grund
var oftast metin á 20-24 hdr þó
um 1550 sé helmingur Grundar
talinn 15 hdr. Næsti bær utan við,
í vestanverðum dalnum,ysti bær-
inn í Þorvaldsdal og jafnframt sá
er síðast fór í eyði, er Kleif. Þar
var búið allt frarn til 1979 og er
ekki að sjá af heimildum að bær-
inn hafi fallið í eyði á fyrri öldum.
Kleifar er fyrst getið í heimildum
á 15. öld og er jörðin yfirleitt
metin á um 10 hdr. Kúgil er inn-
arlega á vestanverðum dalnum
og var einnig metin á 10 hdr en
jarðarinnar er hvergi getið í eldri
skjölum. Líklega hefur hún ver-
ið úr og í byggð eftir árferði og
segja Arni og Páll að í fyrndinni
(þó fyrir allra manna minni) hafi
jörðin verið sel frá Stóru-Brekku
áGalmaströnd.Um innstabæinn
á Þorvaldsal, Lambárkot, hefur
sjálfsagt gilt svipað lögmál nema
hvað líkur eru á að byggð þar
hafi varað styttra enda búskap-
arskilyrði erfið svo innarlega á
dalnum, í 300-400 m.y.s. þar sem
undirlendi er vandfundið. Lamb-
árkot tilheyri a.m.k. á 18. öld af-
réttarlandi Hörgdæla og verður
því skráð með Hörgárbyggð.
Af heimildum má ætla að Há-
varðarstaðir og/eða Þórhallakot
séu fyrstu býlin sem byggjast upp
í Þorvaldsdal. Dýrleiki jarðanna
er ekki þekktur en bæði virðast
hafa farið úr og í byggð eftir ár-
ferði og því helst á að giska að
landgæði hafi verið svipuð á flest-
um jörðum í Þorvaldsdal eða um
10 hdr. Ef hins vegar eru tekin
saman landgæði, dýrleiki og nöfn
bæja í Þorvaldsdal sker Grund
sig strax úr. Nafnið er einfalt
náttúruheiti eins og algengt er
með jarðir sem snemma komast
í byggð. Slíkt er að jafnaði talið
benda til eldri byggðar en t.d. bæir
með endinguna -staðir. Á Grund
er betra undirlendi og engjar og
landgæði eru þar talsvert meiri
og betri en á öðrum jörðum. Dýr-
leiki jarðarinnar er eftir því, eða
tvöfalt meiri en á öðrum jörðum
í Þorvaldsdal þar sem dýrleiki
er þekktur, eða 20-23 hdr. í stað
10-12 hdr. Landrými jarða í Þor-
valdsdal er reyndar fremur jafnt
þó landgæði séu greinilega best á
Grund og almennt minnki undir-
lendi þegar innar dregur á dalinn.
Skipting jarðnæðis er svo jöfn að
auðvelt væri að ímynda sér að um
skipulagt landnám væri að ræða,
þá líklega frá valdakjarnanum í
Árskógi. Austurhluti dalsins tii-
heyrði einmitt staðnum þegar
fram liðu stundir og styrkir það
kenningar um að dalurinn hafi
byggst upp að undirlagi kirkju-
staðarins.
En hvernig má þá skýra sagnir
um snemmbúið landnám í Þor-
valdsdal og sagnir um kirkju-
byggingu á dalnum? Einfaldasta
skýring er sú sem felst í nafni
Árskógs. Svæðið hefur í upphafi
líklega verið vaxið mjög þétt-
um skógi. Hugsanlegt er að þau
landgæði hafi ekki verið jafnauð-
nýtt þegar menn komu fyrst að
landi, ekki síst ef skógurinn sem
bæirnir eru kenndir við hefur ver-
ið rnjög þéttur. Það gæti því verið
að hin alfyrsta byggð sé austan
við Hámundarstaðaháls, en að
síðar eftir að búið var að ryðja
skógana í kringum Þorvaldsdalsá
hafi valdamiðjan færst þangað þó
að nyrðri bæirnir héldu áfram að
vera bú í betra meðallagi.
Sú fjölskylda sem fyrst nam
land á þessum slóðum gæti af
þessum sökum hafa valið að setja
bústað sinn ekki þar sem undir-
lendi var hvað mest þar sem
skógurinn var þéttastur, heldur
á dalnum. Þegar fram liðu tímar
og skógar teknir að hopa gæti
höfuðbólið hafa verið fært neð-
ar, þar sem landgæði voru meiri
og bærinn var að auki miðsvæð-
is fyrir ströndinni og sömuleiðis
sá bær sem næst stóð dalnum.
Hugsanlegt er að þessi ákjósan-
lega staðsetning miðað við aðra
bæi í sveitinni hafi verið lykilat-
riði frá pólitískum sjónarhóli.
Staðsetningin tryggði Árskógs-
kjarnann í sessi sem pólitíska og
síðar kirkjulega miðstöð sveitar-
innar. Gæti verið að þessi flutn-
ingur höfuðbólsins hefði stuðlað
að arfsögnum um höfðingja og
kirkjubyggingar á dalnum. Hafi
Árskógsmenn upphaflega byggt
á dalnum en fljótlega fært sig í
dalsmynnið er líklegt að dalur-
inn hafi áfram tilheyrt valda-
kjarna þeirra eða verið byggður
að þeirra undirlagi. Eins og áður
segir er af mörgu eðlilegast að
áætla að Grund sé elsta jörð dals-
ins en hugsanlegt er að fljótlega
hafi Hávarðarstaðir og/eða Þór-
hallakot byggst upp. Þórhallakot
hefur einnig verið nefnt Staðar-
kot og eru ýmis staðarörnefni
í námunda við býlið sem þykja
benda til sterkra tengsla við Ár-
skóg.
Fornlegur garður liggur á
landamerkjum Kálfskinns og
Árskógsstaðar og til vesturs yfir
hálsinn og að Þorvaldsdalsá.
Líklegast virðist að garðurinn
hafi verið á mörkum Árskógs og
dalsins (Þórhallakots) og bend-
ir það til að í upphafi hafi skilin
á milli staðarins og jarðanna á
dalnum verið skýr þó svo að síð-
ar ætti kirkjujörðin talsvert land
upp á dalnum og staðurinn hafi
líklegast haft áhrif á uppbygg-
ingu dalsins. Ekki er óhugsandi
að afréttarlínan hafi áður legið
talsvert norðar en hún gerði síð-
ar og hugsanlegt að deilur prests
í Árskógi og Möðruvallaklaust-
urs um eignarrétt á Hrafnagils-
seli austan megin hafi einmitt
snúist um þetta atriði. Kleif í
utanverðum Þorvaldsdal vestan-
verðun hefur að líkindum byggst
snemma, annað hvort frá Grund
eða Brattavöllum.
Víkur þá sögunni að strönd-
inni. Þar hafa Árskógsjarð-
irnar borið höfuð og herðar yfir
aðrar jarðir enda voru þær sam-
tals metnar á 70 hdr. Stærri-Ár-
skógur var staður en jarðirnar
virðast svipaðar að dýrleika þar
sem Litli-Árskógur var metinn á
30 hdr. En munnmæli skráð um
1700 hermdu að Stærri-Árskógur
hefði upphaflega verið 40 hdr.
Ekki er ólíklegt að Brattavell-
ir (24 hdr.) hafi byggst snemma
úr landi Árskógar og jafnvel
hugsanlegt að bæirnir þrír (Litli-
Árskógur, Stærri-Árskógur og
Brattavellir) hafi byggst upp á
sama tíma af bandalagi manna
eða stórfjölskyldu.
Sunnan og austan við Ár-
skóg byggjast snemma 3-4 bæir:
Kálfskinn, Hagi, Birnunes og
sjálfsagt litlu síðar Selá/Selár-
bakki. Á fyrstnefndu þrjá bæina
er minnst snemma í heimildum
og eru því líkur á að þeir hafi
allir verið komnir í byggð fljót-
lega eftir landnám. Líklegt er að
Hagaland hafi upphaflega náð
yfir allt það svæði sem síðar var
skipt á milli Rauðuvíkur (byggð
við lok 19. aldar), Hillna, Götu og
Syðri og Ytri-Haga. Hagabæirnir
voru saman metnir á 30 hdr. með
Götu, en Hillur á 12 hdr. Þannig
að samtals mætti ætla að dýrleiki
hinnar upprunalegu jarðar hafi
verið ríflega 40 hdr.
Niðurlag í næsta blaði.
Lífsval
Sparnaðarform 21. aldarinnar
» Séreign sem erfist
Framlög hvers sjóðfélaga eru séreign hans, auk vaxta og
verðbóta.Við fráfall sjóðfélaga gengur séreign í erfðir.
» Viðbót á lífeyri
Allir hafa möguleika á því að greiða í séreignarsjóð og
bæta lífeyriskjör sín með tiltölulega lágu mánaðarlegu
viðbótariðgjaldi.
* Skattalegt hagræði
Iðgjald í séreignarlífeyrisjóð er frádráttarbært frá tekju-
skattsstofni og hvorki þarf að greiða fjármagnstekjuskatt
né eignarskatt af inneigninni. Skattgreiðslum er frestað til
efri áranna þegar persónuafsláttur nýtist yfirleitt betur.
» Sveigjanlegur útgreiðslutími
Útgreiðsla getur hafist hvenær sem er eftir sextugt og skal
dreifast jafnt fram til 67 ára aldurs.Við 67 ára aldur er hægt
að fá allan sparnaðinn greiddan út í einu ef óskað er.
Sífellt fjölgar þeim er tengjast heimabankanum
Ert þú einn af þeim?
Áskriftarrei kni ngu r
Hentar þeim sem vilja stunda reglubundinn sparnað og
njóta góðrar ávöxtunar - án nokkurs kostnaðar. Askrift
ber háa vexti og er hentug fyrir þá sem þurfa aðhald við
langtímasparnað. Engar kröfur eru gerðar um lágmarks-
upphæð þannig að reikningseigandi sparar þá upphæð sem
honum hentar.
Sparisjoður Svarfdæla
Dalvík
460 1800
Hríse
466 17
f&o