Norðurslóð - 25.08.2005, Blaðsíða 2

2 - Norðurslóð
Norðurslóð
Útgefandi: Rimar ehf. Ráðhúsinu, Dalvík, sími 466 1300.
Ritstjórar og ábyrgðarmenn: Hjörleifur Hjartarson, Lauga-
steini, 621 Dalvík, sími: 466 3370. Netfang: hjhj@ismennt.is
Jóhann Antonsson, Dalvík. Netfang: ja@radgjafar.is
Blaðamaður: Halldór Ingi. Netfang: halldor@rimar.is
Framkvæmdastjóri: Sigríður Hafstað, Tjörn. Sími: 466 1555.
Umbrot: Þröstur Haraldsson. Netfang: throsth@isholf.is
Prentvinnsla: Asprent, Glerárgötu 28, Akureyri, sími: 460 0700.
Húsabakki
- taka tvö
Það líður að hausti í Dalvíkurbyggð og runninn upp sá tími
þegar börnin trítla aftur í skólann eftir langt og viðburðaríkt
sumarfrí. Nú bregður hins vegar svo við að skólunum hefur
fækkað um einn og í stað þess að sveigja niður að Húsabakka
halda rúturnar áfram niður dalinn með börnin til Dalvíkur. Það
eru að sjálfsögðu viðbrigði en þar sem vel hefur verið staðið að
þessum breytingum og undirbúningi þeirra að hálfu skólanna
ganga þær vonandi stórslysalaust fyrir sig.
Atökin um Húsabakkaskóla eru að baki og hvort sem mönn-
um líkar það betur eða verr lyktaði þeim með lokun skólans.
Verkefni dagsins í skólamáluin er núna að hlú að þeim skólum
sem starfræktir eru í byggðinni með áframhaldandi innri upp-
byggmgu, öflugu foreldrasamstarfi, jákvæðum og manneskju-
legum samskiptum barna og fullorðinna. Það er verkefni sem
aldrei lýkur og snýr ekki eingöngu að kennurum og starfsfólki
skólanna heldur líka sveitarstjórnarmönnum, en ekki síst for-
eldrum barnanna í sveit og bæ.
Annað verkefni sem við stöndum frammi fyrir er að finna
Húsabakka hlutverk að nýju nú þegar húsin standa tóm og
óma ekki lengur af glaðværum klið barnararadda. Lokun Húsa-
bakkaskóla var sársaukafull aðgerð og ýmislegt varðandi það
inál sem svo miklu betur hefði mátt fara. Það er eðlilegt að
Svarfdælingum svíði það og að þeir leiti allra leiða til að aftur-
kalla þann gjörning.
Nú hafa komið fram hugmyndir um stofnun náttúru- og
menningarseturs á Húsabakka. Sett hefur veriö saman nefnd
um málið með þátttöku KEA og Sparsjóðs Svarfdæla sem
hyggjast koma að verkefninu með duglegu fjárframlagi. Aform
um starfsemi og viðfangsefni setursins eru þó öll enn á hug-
myndastigi en ýmsum möguleikum hefur verið hent á loft, m.a.
skólastofnun með einhverju sniði, aðstöðu fyrir fræðimenn
með tengingu við Friðland Svarfdæla auk þeirrar starfsemi
sem rekin hefur verið til hliðar við skólahaldið þar. Rætt hefur
verið uin að tengja þessa stofnun minningu Hjartar á Tjörn og
liefur fjölskylda hans nýverið sent frá sér yfirlýsingu sem lesa
má hér að neðan.
Mikilvægt er að aðskilja þessi tvö mál; annars vegar afdrif
Húsabakkaskóla, aðdraganda lokunarinnar og baráttu heima-
manna fyrir skólanum og hins vegar þau áform sem nú eru uppi.
Skipan nefndar um náttúru- og menningarsetur var reyndar
ekki til þess fallin að auðvelda Svarfdælngum að sætta sig við
orðinn hlut og bendir e.t.v. ekki til þess að hér séu aðskilin mál
á ferðinni. En engu að síður eru þetta tvö mál og brýnt að sær-
indin varðandi hið fyrra komi ekki í veg fyrir að menn horfi til
framtíðar og hefji nú þegar vinnu við það að gera Húsabakka
aftur að lifandi stofnun sem Svarfdælingar geta áfram litið til
sem menningarmiöju sveitarinnar. Til þess að tryggja að það
markmið náist er vænlegast að sem flestir sem láta sig málið
varða, bæði Svarfdælingar og aðrir málsmetandi aðilar, skrái
sig í vinnuhópa og komi að opnum umræðum þar sem allar
hugmyndir, hversu fráleitar sem þær virðast, fái verðuga um-
fjöllun óbundnar af því sem á undan er gengið. hjhj
Yfirlýsing
Vegna áforma um náttúru- og menningar-
setur á Húsabakka
Um leið og við hörmum afdrif Húsabakkaskóla viljum við að með
öllum ráðum verði tryggt að þróttmikið og fjölbreytilegt starf
verði á Húsabakka sem geri hann áfram að þungamiðju sveitar-
innar. Við fögnum því að fram komi hugmyndir sem blásið geta lífi
í Húsabakka að nýju. Okkur finnst frumkvæði og framlag KEA og
Sparisjóðs Svarfdæla lofsvert og viljum leggja okkar af mörkum til
að það frumkvæði skili sem besturn árangri. Við væntum þess að
starfsemi náttúru- og menningarseturs verði rekstrarlega tryggð
og að heimamenn verði hafðir með í ráðum. Svarfdælingar hafa
ekki gefið upp barátluna fyrir framhaldi skólahalds á Húsabakka
og er óheppilegt ef áform um náttúru- og menningarsetur girða
fyrir þann möguleika.Við bendum því á að fram komnar hug-
myndir væru að stærstum hluta samræmanlegar rekstri skóla þar.
Jafnframt væntum við þess að framtíðarstarfsemi á Húsabakka
nýtist almenningi í Svarfaðardal á sem víðtækastan hátt.
Sigríöur Hafstað og börn H jartar E Þórarinssonar
/
Arni Hjartarson
Kolbeinseyj arför árið 1616
Ferð bræðranna Bjarna, Jóns og Einars Tóm-
assona frá Hvanndölum lil Kolbeinseyjar
árið 1616 hefur haldið nöfnum þeirra á lofti
til dagsins í dag. Þetta var rannsóknarferð með
náttúruathuganir að leiðarljósi og eini landkönn-
unarleiðangur Islendinga sem vitað er um frá því
Vínlandsferðum lauk á söguöld. Ferðarinnar er
getið í Þjóðsögum Jóns Árnasonar, Árbókum Jóns
Espólíns, Sagnaþáttum Gísla Konráðssonar, Land-
fræðisögu Þorvaldar Tlioroddsen og víðar. Frum-
heimildin er þó aðeins ein en það er vísnabálkur
í 75 sexhendum erindum eftir séra Jón Einarsson
frá Stærra-Árskógi á Árskógsströnd við Eyjafjörð.
Allar frásagnir af Kolbeinseyjarferð Hvanndala-
bræðra eru byggðar á þessum vísum að örlítilli
klausu í Skarðsárannál undanskilinni Hér á eftir
verður farið ofan í saumana á Kolbeinseyjarvísum
og frásagan þar umrituð og skýrð. Þeir sem vilja
hafa vísurnar til hliðsjónar geta fundið þær á vef-
slóðinni www.isor.is/~ah. Yfirskrift kvæðisins er:
„Kolbeinseyjarvísur. Eitt kvœði um reisu þriggja
brœðra til Kolbeinseyjar 1616, gert afsíra Jóni Ein-
arssyni í Staðarárskógi, Anno 1665,18. Febr.“ Stað-
arárskógur er Stærri-Árskógur. Kvæðið birtist fyrst
í heild á prenti í tímaritinu Blöndu 1. árgangi.
Jón Einarsson (f. um 1600) var þekkt skáld á
sinni tíð. Sálrnar eftir hann birtust á prenti í sálma-
bók strax 1677 og í handritum liggja eftir hann
sálmar, erfiljóð, grafskriftir og lausavísur. „Hann
var gáfumaður mikill, en lítill búhöldur, forspár og
vel skáldmæltur“ segir í íslenzkum æviskrám. Hann
var þríkvæntur en eignaðist ekki afkomendur. Síð-
asta kona hans var frá Grund í Svarfaðardal og
þangað fluttist hann á efri árurn. Hann var kirkju-
prestur á Hólum hjá Gísla biskupi Þorlákssyni síð-
asta veturinn sem hann lifði. Vorið 1674 hélt hann
heim á leið frá Hólum og reið Heljardalsheiði en í
þeirri ferð drukknaði hann í Skallá í Svarfaðardal.
Hvanndalir eru lítil dalskora milli Olafsfjarðar
og Héðinsfjarðar. Aðeins ein jörð var í dölunum
og hún var mjög einangruð. Utræði var vont en
bændur þar hafa líklega helst gert út frá Siglunesi.
1 Hvanndölum var búið frá því snemma á öldum
en lítið er kunnugt um ábúendur. Þó er vitað að
í byrjun 17. aldar bjó þar maður að nafni Tómas
Gunnlaugsson. Ekkert er vitað um ættir hans eða
nafn húsfreyju en hann var faðir þeirra Hvann-
dalabræðra.
Tildrög þess að séra Jón í Stærra-Árskógi orti
Kolbeinseyjarvísur koma frarn í kvæðinu sjálfu í 5.,
6. og 70. erindi, en þau voru að einn þeirra Hvann-
dalabræðra, Einar Tómasson, bað hann um það og
sendi honum í bréfi minnispunkta um þau atriði
sem hann vildi að kæmu fram (7. erindi). Einar var
þá kominn fast að sjötugu og bjó einhvers staðar í
Hegranesi í Skagafirði. Kvæðið var því ort 49 árum
eftir förina, sem það segir frá.
Landkönnunarleiðangur Guðbrands biskups
Ástæða ferðarinnar var sú að Guðbrandur Þorláks-
son Hólabiskup hafði hug á að láta kanna hvaða
hlunnindi mætti hafa af Kolbeinsey. Af kvæðinu má
ráða að hann hafi viljað vita um varp, möguleika á
eggjatöku og fuglaveiði, stærð eyjarinnar, berggerð
og gróðurfar, dýralíf og fiskigengd og um hugsan-
leg fiskimið þar í grennd. Þeir bræður tókust þessa
ferð á hendur gegn góðri greiðslu. Þeir voru vanir
sjómenn, höfðu fengist við veiðiskap til sjós og
lands og þekktu vel til á djúpmiðum út af Eyjafirði
og Skagafirði. Þeir voru ungir að árum þegar þetta
var. Bjarni var 28 ára og því fæddur 1587 eða 1588
en Jón og Einar innan við tvítugt (13. erindi). Þeir
virðast hafa verið í sæmilegum efnurn því í kvæð-
inu stendur að þeir hafi átt góðan bát, skábyrðing,
„með bikaða súð og þéttan kjöl“, 17 álnir að lengd.
Hér mun átt við hamborgaralin sem var 57,1 cm.
Báturinn hefur því verið tæpir 10 m að lengd. Hann
var sjóskip gott og vel búinn að seglum og siglinga-
tækjum. I 62. erindi segir:
Kompás var til kennileiða
að kanna og ramma hverja átt,
saung í strengjum segli og reiða,
af siglugögnum vantar fátt...
Þarna er kompás eða áttaviti nefndur í fyrsta
sinn í íslensku skipi. Samkvæmt Orðabók Há-
skólans sést orðið í fyrsta sinn í íslenskri heimild
í reisubók Jóns Indíafara, sem hann skrifaði 1661,
en þar er hann að tala um siglingatæki í erlendum
hafskipum sem sigldu heimsálfa í milli. f hinu mikla
riti íslenskir sjávarhættir eftir Lúðvík Kristjánsson
er þessi heimild um áttavita ekki nefnd. Þar segir
að aldrei hafi verið algengt að hafa áttavita í ára-
skipurn hérlendis og að fyrstu heimildir um slík
tæki á Norðurlandi séu frá árinu 1787. Þá fengu
tíu bændur í Skagafirði áttavita frá landstjórninni
og var hver þeirra virtur á tvo ríkisdali. Líklegt er
að þeir hafi verið hafðir í bátum því bændurnir
gerðu flestir eða allir út til fiskjar og fóru jafnvel í
hákarlalegur á djúpmið norður undir landgrunns-
brún. Það er í meira lagi ósennilegt að áttavitinn
Höfundur býrsig undirköfun til jarðfrœðirannsókna
við Kolbeinsey í júlí 1990. Eyjan sést í baksýn.
í Hvanndalabátnum hafi verið eign þeirra bræðra
því þá hefðu þeir verið hátt í tveimur öldum á und-
an samtíð sinni. Líklegra er að Guðbrandur biskup
hafi átt gripinn en sem kunnugt er stundaði hann
landmælingar og átti tækjabúnað til þess að mæla
hnattstöðu. Hugsanlega hefur hann einnig gert at-
huganir á segulsviði og misvísun þótt hvergi sé þess
getið í bókum. Hann gæti hafa léð þeim bræðrum
tækið í öryggisskyni og þó ekki síður til að þeir
gætu tekið áttavitastefnur við Kolbeinsey í land-
fræðilegum tilgangi. Með góðum stefnumælingum í
þekkt mið í landi gat Guðbrandur fundið staðsetn-
ingu eyjarinnar og fært hana rétt inn á íslandskort
sitt.
Kolbeinsey er ekki sýnd á hinu fræga íslands-
korti Guðbrands sem kom út 1590 enda nær kortið
ekki svo langt í norður. En biskup varð þó fyrstur til
að setja eyna á kort. Um og upp úr sextánhundruð
vaknaði tölverður áhugi á norðurslóðum og norð-
ursiglingum bæði vegna hagsmuna sem tengdust
Grænlandi og vegna vonarinnar um siglingaleiðir
til Austurlanda fyrir norðan Síberíu eða Kanada.
Danakóngur fékk því fróða menn til þess að gera
kortaskissur af landaskipan á norðurslóðum. Guð-
brandur gerði slíkt kort sem merkt er árinu 1606.
Island er fyrir miðju korti og Grímsey þar norðan
við. Alllangt norður af Grímsey er merkt nafnlaus
eyja nokkurn veginn þar sem Kolbeinsey ætti að
vera. Kolbeinsey birtist síðan á hollensku korti sem
teiknað er um 1620.
Sjóhrakningar
Nú verður ferðasagan sögð eins og skilja má hana
af Kolbeinseyjarvísum. Þeir bræður lögðu upp í
ferð sína vorið 1616 um það leyti sem bjargfugl lá á
eggjum, líklega í júníbyrjun. Þeir ýttu frá landi um
nónbil í blíðum byr og sól. Veðrið snérist þó fljótt
og á miðju Grímseyjarsundi kom á þá austankaldi
og súld og síðan svarta þoka er leið á nótt. Þeir
héldu þó siglingunni ótrauðir áfram og stefndu í
norður en hefðu þó viljað hafa austlægara horf.
Þannig gekk í tvö dægur. Þeir fylgdust vel með fugli
vitandi það að hann flaug úr varpstað til hafs að
morgni í fæðuleit en snéri aftur í bjargið að kvöldi.
Af flugi fugla þóttust þeir sjá að Kolbeinsey væri
einhvers staðar í þokunni fyrir austan þá. Veður
fór nú versnandi og þeir ákváðu að slá undan og
snúa til baka. Eftir tveggja dægra sjóvolk til viðbót
náðu þeir landi við Hraun í Fljótum. Það sýnir að
þá hefur borið nokkuð af leið til vesturs og ef til vill
hafa þeir verið komnir inn á Skagafjörð þegar þeir
sáu land. Frá Hraunum fóru þeir heim í Hvanndali,
hvíldust og biðu átekta.
Kolbeinsey hvít sem fífubingur
Eftir sex daga setu í foreldrahúsum lögðu þeir
bræður upp að nýju. Lánið virtist ekki ætla að leika
við þá fremur en í fyrri ferðinni, því enn fengu
þeir á sig þoku og dimmviðri og jaínvel hríðarél.
Eftir tveggja dægra siglingu sáu þeir að fugli tók
að fjölga á sjónunr við bátinn og töldu sig þá vera
að nálgast eyna. Þeir bundu nú segl við rá, létu
reka og ákváðu að hafa vaktaskipti. Veður virð-
ist því hafa farið skánandi þótt enn væri dimmt
yfir. Jón og Bjarni fengu sér blund enda þreyttir
eftir sólarhrings siglingu en Einar stóð vaktina,
hálfvakandi. Þá birti loks upp og hann sá sólina
brjótast gegn um skýjabakkana í vestri en í austri
kom hann auga á eitthvað hvítt og taldi í fyrstu að
þar færi hafskip undir seglum. Brátt sá hann þó að
svo var ekki heldur var þetta eyja sem ofan til var
alhvít af bjargfýlingi (þ.e. fýl) og var til að sjá eins
og fífubingur. Einar vakti nú bræður sína og má
nærri geta að þeir hafa verið harla kátir er þeir sáu
Kolbeinsey rísa yfir hafflötinn í kvöldsólarskini.
Þeir felldu segl og mastur því móti vindi var að
fara og réru upp í var við eyna. Þeir tóku nú til við
árarnar en þótt hraustir væru réru þeir ekki nema
viku sjávar á einni eykt. Vika sjávar er fjarlægðar-
eining á sjó, 7,5-9 km og eyktin 3 tímar. Þetta sýnir
mótbyrinn því vikuna áttu menn að geta farið í
einum tíma í góðu veðri.
„Flæöardýriö frá sér misstu“
Þeir bræður tóku fyrst land í skeri vestan aðaleyjar-