Norðurslóð - 20.06.2013, Side 3
3 - Norðurslóð
Grundarlækur og Nykurtjörn
Hafa valdið Grundarbœndum búsijjum um aldir
Grundargil ber glöggt vitni um eyðingarmátt Grundarlcekjarins. Til sitt
hvorrar handar eru Brennihnjúkur t.v og Litlihnjúkur t.h.
Nykurtjörn. A myndinni sést vel hvernig tjörnin er mynduð i hvilft innan
við svokallað Útburðarhraun. Afrennslið úr tjörninni er nœsta sakleysislegt
miðað við hrikalegt gilið neðan við sem vatnsflóðin hafagrafið í aldanna rás.
Hlaupið í Grundarlæk á
dögunum gefur tilefni til að
rifja upp gamlar frásagnir af
slíkum náttúruhamlörum og
hugleiðingar manna í gegnum
tíðina um orsök þeirra.
Skriðuföll og snjóflóð
Ólafur Jónsson (1895-1980)
helgar Nykurtjöm allmikinn kafla
í riti sínu Skriðuföll og snjóflóð.
(1957) Þar segir hann frá hlaupi
miklu sem varð í Grundarlæknum
þann 26. júní 1949. í framhaldinu
rifjar hann upp ýmsar frásagnir sem
áður hafa verið settar á blað um
Nykurtjöm,
I Jarðabók Ama Magnússonar
og Páls Vídalín 1712 segir t.a.m.
svo um Grund:
„ Túnið er af voveiflegu
skriðufalli til helminga eyðilagt,
og eykst árlega meir og meir og
einkanlega fyrir fimm árum féll
hér á stórlegur skaði, og þá var
afturfœrð landskuldin (...) Sýnist
líklegt að þessi skaði eyðileggi
jörðina um síðir".
Ólfur Olavius sem ferðaðist
um ísland 1775-77 fjallar um
Nykurtjöm (sem hann kallar raunar
Nykurvatn) í ferðabók sinni og getur
um vatnahestinn sem þjóðtrúin telji
að orsaki hin miklu flóð í læknum.
„Sennilegra er þó að þessu valdi
innilokað loft eða vatnsœðar i
fallinu sem skyndilega opnist,
heldur en hreyfingar vatnahestsins,
sem fullkomlega verður að efa, að
sé til. “ segir Olavius
I sóknarlýsingu Tjamarsóknar
sem sr. Ami Snorrason á Tjöm
skráði 1840 segir hann um tjömina:
„Þar upp undan, í heiðinni,
undir björgum nokkrum og innan
kringstandandi hraunhóla, stendur
tjörn nokkur, Nykurtjörn, veiðilaus
að menn meina, en að því leyti
merkileg, að oftast nœr íjúnímánuði
og stundum fyrr kemur í hana ólga
svo mikil, að hún mölvar af sér
allan ís, enda þótt vel þykkur sé,
og kastar ísstykkjum í loft upp út
frá sér, hér um bil 30 faðma, með
miklum dunum og ólátum, og þó
sýnist hún ekki vaxa, en við þetta
kemurþó svo mikið vatnsflóð í lceki
þá , sem úr henni renna, þó ei fyrr
en nokkru neðar í fallsbrekkunni
að jörðin Grund hefur liðið þar við
stórar skemmdir og fengið máske
bráða eyðileggingu, ef ei væri
mannföldi til hjálpar kallaður, og
hefurþó beðið mikið landnám bœði
á túni og engi “.
Þorvaldur Thoroddsen jarð-
fræðingur (1855-1921) fór
um Svarfaðardal 1896 og fór
þá að tjöminni í fylgt tveggja
mektarbænda úr dalnum, þeirra
Þorgils Þorgilssonar á Sökku og
Jóhanns Jónssonar hreppstjóra
á Ytra Hvarfi. Jóhann hafði átta
árum áður farið ásamt fleirum í
rannsóknarleiðangur að tjöminni á
vegum Landssjóðs, sem var eigandi
jarðarinnar, til að kanna aðstæður
og geta til um orsakir flóðanna.
Þetta var eitt hinna náköldu ára
eftir 1880 þegar hafís lónaði fyrir
landi og frost fór sums staðar á
Norðurlandi ekki úr jörðu allt
sumarið. Rannsókarferðin var farin
þann 3. nóvember 1888 og hafði
ís þá aldrei bráðnað af tjöminni
nema með ströndum fram. Vom
þær vakir nú aftur frosnar svo hægt
var að mæla dýpt hennar hér og
hvar með lóðlínu í gegn um göt á
ísnum. Jóhann skilaði greinargóðri
skýrslu um athuganir sínar, stærð
tjamarinnar og staðhætti alla í kring
um hana, og einnig hugleiðingar
um orsök hlaupanna:
„Þar sem hraunbotn fannst með
lóðinu alls staðar, þar sem mœlt
var, virðast miklar líkur lúta að
því, að ein eða fleiri botnœðar liggi
frá botni tjarnarinnar djúpt niður í
hrauni, undir brúninni, komi aftur
fram niður í gili, ef til vill á einum
eða fleiri stöðum, þar sem allt er
stórgrýtisholurð; eru mikil líkindi
til, að áþessari leið sé einhver ketill
eða kimi, sem vatn getur safnast í,
en frost á vetrum stífli framrásina
neðarlega í brúninni, sem aftur
þiðnar á vorin um sama leyti,
eftir því sem náttúran firamleiðir
þetta, því austurhlið brúnarinnar
blasir mót sólu á vorin og er oft
snjólítil (...) Vegna þess að hlaupin
munu aldrei koma ofanjarðar
frá tjörninni fram yfir brúnina,
byggjum við álit okkar á því, sem
firaman er sagt; að öðrum kosti
virðast hlaupin ekki geta staðið í
nánu sambandi við tjörnina, sem
eru þó miklar líkur að til sé. “
Tilgátu þessari til stuðnings tilfærir
Jóhann frásögn fólks á Grund sem
tíu ámm áður var á grasaijalli við
tjömina um fardagabil. Sáust þá
Jóhann Jónsson
vatnsbólur stíga upp úr tjöminni en
kunnugur vinnumaður sem var með
í for sagði þá tjömina líklega hlaupa
daginn eftir. Gekk það allt eftir, um
dagmál morguninn eftir var komið
flóð í lækinn. Taldi Jóhann að þama
hefðu loftæðar verið að opnast.
Þessa skýrslu Jóhanns á Ytra-
Hvarfí og hins svarfdælska
rannsóknarleiðangurs birtir
Þorvaldur Thoroddsen í ferðabók
sinni og gerir engar athuasemdir
við.„Afþví að skýrsla þessi um ferð
félaganna er góð og greindarlega
samin “ segir Þorvaldur.
Tilgátan um jarðklakastíflur er
að vísu ekki rétt. Ami Hjartarson
Jarðfræðingur segir í grein sem
hann skrifar um Nykurtjöm í
Norðurslóð 1978 að það sem blekkt
hafí leiðangursmenn ogjafnvel hinn
hálærða jarðffæðiprófessor Þorvald
Thoroddsen sé að líkindum hinn
sakleysislegi farvegur úr tjöminni.
„Þeim fannst útilokað að
lækurinn sem grófhiðfeiknarmikla
Grundargil gæti hafa runnið um svo
smáan farveg upp við Nykurtjörn “
Það sem þeim yfírsást var að
tært bergvatn hefur eitt og sér ekki
mikið rofmagn jafnvel þó í miklum
mæli sé en eftir því sem vatnsflóðið
rífúr með sér meira af grjóti og
jarðefnum eykst eyðingarmáttur
þess og geta til að grafa sér enn
dýpri farveg eins og glöggt má sjá
á Grundargili.
Ámi veltir hins vegar fyrir sér
því undarlega uppátæki Þorsteins
Svörfúðar landnámsmanns að
velja sér bæjarstæði á Gmnd af
öllum stöðum, svo að segja beint
niður undan gapandi gilkjaftinum.
Það skyldi þó aldrei vera að
Útburðarhraun sem myndar kvosina
sem Nykurtjöm situr í hafí fallið
eftir landnám. Þeirri spumingu
lætur Árni þó ósvarað.
Gátan ráðin
Ólafur Jónsson segir í
Skriðuföllum og snjóflóðum ekki
hafa getað grafíð upp hver það
var sem á endanum leysti gátuna
um Nykurtjöm og hlaupin úr
henni sem einfaldlega stafa af ís-
og krapastíflum sem myndast í
útfallinu í leysingum á vorin sem
síðan rofnar þegar vatn hefur um
lengri eða skemmri tíma safnast
upp að baki hennar.
I ævisögu Snorra Sigfússonar
(1884-1978) Ferðin frá Brekku
sem út kom 1968 er því hins vegar
svarað hver það var sem fyrstur hóf
að gera fyrirbyggjandi ráðstafanir
með því að grafa tjamarvatninu
Snorri Sigfússon
farveg í gegn um skaflinn sem er
jafnan orsök stíflunnar. Snorra var
Gmndarlækurinn og Nykurtjöm
augljóslega hugleikin enda
umtöluð ógn af þeirra völdum á
uppvaxtarárum hans í Brekku.
Helgar hann tjöminni heilan kafla
í æfisögu sinni. „Mátti segja að
menn væru oft kvíðafullir á vorin
þegar búist var við hlaupi úr
læknum" segir Snorri og rifjar
síðan upp að móðir hans hafí eitt
sinn verið hætt komin þegar hún
féll í flóðið eitt vorið og menn vom
að reyna að hemja framburð þess
með fjárhúshurðum sem í þá daga
var eina vömin sem menn töldu sig
eiga völ á til að hamla landspjöllum
af völdum flóðanna.
Snorri rifjar einnig upp að
þegar Sigurður Halldórsson
hákarlaskipstjóri (1859-1904)
flytur að Gmnd 1898 hafí hann sótt
fast eftirþví við eigandajarðarinnar,
Landssjóð, að eitthvað yrði gert til
að hefita þessi landsspjöll. „Mun
þetta hafa verið í athugun síðustu
árin, og sú ákvörðun tekin, sem
margur hefir furðað sig á. Því
að i staðinn fyrir að hyggja að
upptökunum og fást við þau, er
ráðist í að hlaða mikinn garð jýrir
lækinn. Og hið fáránlegasta var,
hve garðurinn hallaði lítið norður
og niður eftir. Þess vegna fór svo
næsta vor , að lœkurinn rann alls
ekki meðfram garðinum heldur
jýllti upp með möl og grjóti ofan
við garðinn og fossaði síðan fram
afhonum. Mátti þakka hamingjunni
að ekki hlutust af stór spjöll í
næsta hlaupi, þvi nú var enginn
viðbúnaður annar til varnar... “
Snorri segir bjargráð þetta hafa
verið til einskis en kostað Landssjóð
drjúgan skilding. Jörðin lækkaði
hins vegar í verðgildi eftir umrætt
flóð sem fyrir sitt leyti auðveldaði
ábúandanum að kaupa hana.
Síðan segir Snorri: „Magnús
Pálsson búfræðingur gerðist
ráðsmaður á búi Sigurðar
Halldórssonar á Grund og
síóar tengdasonur hans. Hann
þekkti vel allar aðstœður og
sögu lœkjarins, enda borinn og
barnfœddur Svarfdælingur. Hann
athugar upptök lœkjarins og skilur
orsakir hlaupanna. Hann fer með
nokkra menn snemma vors upp
að Nykurtjörn og mokar rauf í
skaflinn og gefur vatninu framrás,
lækurinn fer svo hœgt af stað og
grefur sig smátt og smátt lengra
niður farveginn. Þetta gerist hægt
og tekur nokkra daga, en öllum
óðahlaupum er þar með afstýrt. Og
með því að fara þannig að á hverju
vori hefir lækurinn engu tjóni né
vandræðum valdið. Er enginn vafi
á því, að girða má fullkomlega
jýrir hlaupin og á varanlegan hátt
með þvi að sprengja þarna farveg
í kambinn og búa til lokað rœsi úr
tjörnnni, og gera með því rennsli
lœkjarins jafnt og eðlilegt árið um
kring. Þannig hefði vitanlega átt
að fara að, þegar garðurinn frægi
var hlaðinn. Og e.t.v. heflr það
verið sú leið sem um var talað í
Nykurinn í Nykurtjörn
Sagt er að í Nykurtjöm búi nykur en það er sem kunnugt er skepna
sem hefur allt sköpulag hests að öðm leyti en því að hófarnir snúa aftur.
Nykurinn hefur þann sið að leggjast í dvala yfír veturinn á meðan ís er á
tjöminni en þegar vorar tekur hann að bylta sér með þeim afleiðingum að
ísinn brotnar og kastast þá klakastykkin hátt í loft upp. Hleypur þá slíkt
flóð í Grundarlækinn að hann byltist yfír bakka sína með grjótburði og
skaða fýrir tún og byggingar bændanna á Gmnd og í Brekku. í Grímu
hinni nýju er að fínna eftirfarandi frásögn um nykurinn í Nykurtjörn:
Einu sinni var stúlka á Gnmd í Svarfaðadal að smala ám i flallinu
upp frá bœnum. Hún kom að tjörn nokkurri, sem er þar í jjallinu, og
sá hest standa við hana. Gengur hún að honum og sezt á bak. Þetta sá
smali frá nœsta bæ við Grund, er var staddur þar skammt frá. En um
leið og slúlkan er komin á bak hestinum, sér smalinn, að hann tekur
snöggt viðbragð og sekkur með stúlkuna út i tjörnina og hvarf með hana
á bólakaf. Sást stúlkan aldrei framar. Þóttust menn þess fullvissir, að
það hefði verið nykur, sem henni hefði sýnzt vera hestur. Hefur tjörnin
síðan verið nefnd Nykurtjörn.