Norðurslóð - 12.12.2013, Blaðsíða 11
Norðurslóð -11
I sandölum á köflóttu skýi
Aðventurœða flutt i Urðakirkju, 12. desember 2008.
Sigurbjörg
r
Arnadóttir
“Þau lýsa fegurst er lækkar sól
í bláma heiði, mín bernskujól.”
annig orti einhverju sinni skáldið
Stefán frá Hvítadal. Og víst er, að
hvar svo sem við erum stödd í henni
veröld þá skjóta minningar frá bemskujólum
upp í hugum okkar allra þegar líða fer að
jólum. Hér í þessari kirkju á ég minningar
frá hátíðisdögum tengdum jólum og öðrum
tyllidögum. Hér í snjóþungum dalnum vom
jólin kærkomin tilbreyting í sólarleysi og
vetrarmyrkri. Þau voru gjaldgeng ástæða
til heimsókna og til að fá heimsóknir. Gild
ástæða til að slæpast á milli mjalta, vaka fram
eftir, liggja í bókum og taka í spil án þess að
fá stórt samviskubit.
Ekki get ég gortað af því að hafa verið
trúrækin, en ég hafði sérstakt dálæti á
frændfólki mínu á Urðum, kirkjukaffmu sem
það bauð uppá og svo fannst mér Urðabærinn
heilt ævintýri. Ég hafði það tómstundargaman
að safna Jesúmyndunum sem hann
Stefán Snævarr gaf okkur krökkunum í
faramesti - bæði eftir jólamessu og aðrar
kirkjuheimsóknir. Það var því til nokkurs að
vinna að fara í kirkju. Mér tókst líka yfirleitt
að komast yfir allar myndir bræðra minna
með vömskiptum eða vinna fyrir þeim með
uppvaski eða einhverjum hlaupum.
Mér fannst þessar Jesúmyndir mjög
flottar og sem barni langaði mig mikið í að
eiga sandala eins og frelsarinn. Sá reyndar
Greinarhöfundur sparibúin 1957.
að þeir voru ekki heppilegir í svarfdælsku
fannfergi - það virtist aldrei festa snjó á
þessum myndum. Stundum ímyndaði ég mér
að Guðssonurinn sæti á einhverju skýjanna
og dinglaði niður löppum og þá óskaði ég
þess að hann missti af sér annan sandalann,
já eða báða, þannig að þeir svifu niður og
lentu á túninu á Hæringsstöðum, eða á
næstu bæjum. Sá fyrir mér hvemig styggð
kæmi á féð í Klaufabrekknakoti ef sandalar
féllu af himnum ofan og lentu í miðjum
fjárhópnum hjá Kalla. Gerði mér í hugarlund
undmn Svarfdælskra bænda yfir þessari
himnasendingu og heyrði hana Lilju spyija;
hvaðan úr ósköpunum kom þetta?
En auðvitað féllu aldrei sandalar úr
svarfdælskum himnasölum og aldrei sá ég
glitta þar í dinglandi löpp, ekki fremur en að
ég kæmi auga á skýin sem áttu samkvæmt
Veðurstofu Islands að vera köflótt. Köflótt ský
sáust aldrei yfir húsunum á Hæringsstöðum.
Ég átti því láni að fagna að vera laus við
bæði myrkfælni og feimni. Var svo lánsöm
að eiga bræður sem þjáðust ýmist af öðmm
þessara kvilla ef ekki báðum. I amstri
jólaundirbúnings þurfti oft að fá lánað eitt
og annað frá næstu bæjum og því var ég eins
og sjálfkjörinn sendill. Var líka frekar fljót
að hlaupa, og jafnt í svarta myrkri sem og á
björtum degi var ég oft í sendilshlutverkinu.
Kaupa egg á Skeiði eða í Klaufabrekknakoti,
fá lánaðar rúsínur á Búrfelli, sykur á
Klaufabrekkum, já eða hlaupa með eitthvað
að heiman sem aðrir þurftu að fá lánað.
Sjálf kunni ég vel við þetta hlutverk og var
oft fegin að fá að fara í bæjarför. Það þótti
sjálfsagt að lána vörur, lána mig í eitthvert
snatt, hafa vömskipti og sendillinn fékk
alltaf nesti til heimfarar. Rúsínur, smákökur
eða kandís. Stundum lá svo mikið á að mér
var sagt að vera fljót í för og það var tekið
skírt fram að ég mætti ekki stoppa - ekki fara
inn. Stundum voru húsráðendur einfaldlega
beðnir um að hleypa mér ekki inn. Það var
ekki góður kostur. Ef svo ólíklega vildi til að
það hafði gleymst að setja nesti í bréfpoka,
þá var maður tilneyddur til að hafa orð á
því að nestislaus kæmist maður ekki á inilli
bæja. Var samt ekki að neinu betli því það var
stranglega bannað. Manni varð bara svona
að orði að það væri nú orðið ansi langt síðan
maður hefði fengið eitthvað.
A Búrfelli var ég vön að hafa orð á
yfirgangssemi bræðra minna ef mig vantaði
sokka eða vettlinga, því ég vissi að í næstu
ferð biði mín nýtt par sem Þura eða Dagbjört
höfðu hrist fram af prjónunum. En sérstaklega
þótti mér gott að koma í Skeið. Þar var bara
fullorðið fólk og Þura Stína, en hún var hvort
sem er svo miklu eldri en ég að ég þurfti
ekkert að tala við hana og ég svo lítil að hún
sóttist ekki eftir mínum félagsskap.
A Skeiði var alltaf einhver sem var eins
og útundan og hafði ekkert að gera annað en
taka á móti mér. Við eldhúsborðið á Skeiði
hætti maður að vera einn úr krakkaskaranum,
Stefán, Aslaug og Sigurbjörg 1959.
öðlaðist frelsi einstaklingsins og fékk
áheyrenda sem nennti að hlusta og virtist ekki
hafa neitt þarfara að gera en eyða tímanum
með stelpugerpi af næsta bæ.
Ég hafði ekki komið í Skeið í áratugi
þar til ég kom þar í nýuppgert húsið fyrir
fáeinum árum. Þá hafði tröllvaxin stofan,
svefnherbergi og smíðaverkstæði horfið og
eftir stóð bara ein stofa, í smíðaherbergið
var komið rúm og bækur í búrið. I undrun
horföi ég á þýskan skemmdarvarg sem haföi
minkað húsið og breytt þessu öllu. Fletti í
huganum til jólaheimboða á Skeiði og sá fýrir
mér stóra stofu þar sem var nóg pláss fyrir
12 - 16 manns, feluleiki í svefnherbergjum,
kjallara, smíðahúsi og á hálofti. Ég skildi
ekkert hvað orðið hafði af öllu þessu rými þar
til það rann upp fyrir mér að þessir og allir
aðrir nágrannar mínir höfðu haft svo mikið
pláss í hjartanu að ég sem bam hafði aldrei
fundið fyrir því að bammörg fjölskyldan á
Hæringsstöðum rúmaðist ekki í þröngum
húsakynnum. Það var eins og að alltaf væri til
tími, rými, athygli, ást og umhyggja.
Hluti jólanna var skemmtun á Höfðanum
með Matta sem jólasvein. Mér fmnst í það
minnsta að hann hafi alltaf verið jólasveinn á
Höfðanum - fýrst um jól og síðar vandist ég
honum þar líka um göngur. Og fýrstu afskipti
min af almennri skemmtun var á Höfðanum.
Ég man ekki hversu gömul ég var en varla hef
ég verið meira en átta eða níu ára þegar ég
fékk það hlutverk að vera með skemmtiatriði.
Man óljóst eftir að hafa lesið einhverja sögu
og sagt aulabrandara. Hafði orðið það á að
koma með tillögur að því hvemig hlutimir
ættu að vera og fékk það svar frá föður mínum
að ef ég vildi breyta einhverju þá ætti ég að
gera það sjálf. Ef ekki þá ætti ég í það minnsta
koma með vel rökstuddar ábendingar. Og það
er eins og mig minni að þetta hafi verið sömu
jólin og ég uppgötvaði að nælonsokkar og
fínerís pils og kjólar hentuðu mér ekki.
Mamma var vön að sauma öll föt á
krakkaskarann og þessi jól fékk ég kjól sem
var hvítur með fölbleikum rósum. Að auki
fékk ég nælonsokka og sokkabandabelti.
Kvenlegheit mín voru þó ekki meiri en svo
að á aðfangadagskvöld rak ég fínguma í
gegnum sokkana strax í fyrstu tilraun við að
komast í þá. Enda voru þeir næfurþunnir og
næstum gegnsæir. Þetta belti sem átti að halda
herlegheitunum uppi fannst mér ömurlegt og
mér fannst ég varla geta dregið andann, reyrð
eins og rúllupylsa. En ég lét mig þó hafa
það að vera í þessu hluta kvölds og man enn
að þessir sokkar vom eins og illa hannaður
kóngulóarvefur þegar ég fór úr þeim. Ég held
að þama hafi ég gert mér grein fyrir að svona
klæðnaður var mér ekki ætlaður enda hef ég
ekki marga kjólana átt.
Gosdrykkir og annað ropvatn var ekki
dmkkið á mínu heimili, hvorki um jól né
aðra daga, enda kann ég ekki enn í dag að
koma þessu niður. Hins vegar var blandað
maltöl fyrir jólin og var jafn óbrygðult merki
þess að jól væu í nánd og þegar kassamir
af eplum og appelsínum voru bomir í búr.
Maltöl var í hvítum og rauðum pakkningum,
eitthvert duft - að mig minnir - sem var
blandað í stórum potti og síðan sett á flöskur
og dmkkið með jólasteikinni. Einhver jólin
hafði eitthvað misfarist við þessa blöndun
og strax að loknum kvöldverði greip um sig
ofsakæti í krakkaskaranum. Þeir sem mest
höfðu svolgrað urðu eilítið valtir á fótunum
og þeir sem að eðlisfari voru hvað prúðastir
breyttust í forherta kjaftaska. Þannig valt
Beggi - trúlega ekki meira en þriggja til
fjögurra ára - um ganginn rorrandi fullur með
stólpakjaft. Lognaðist svo útaf og smakkaði
ekki áfengi í 40 ár.
I jólahaldi og venjum íbúa í botni
Svarfaðardals á sjötta og sjöunda áratug
síðustu aldrar, kristallaðist þeirra daglega líf
sem einkenndist af samheldni, greiðvikni og
trausti til náungans. Einkennum sem íslenskt
þjóðfélag hefur átt æ minna af hin síðari ár
í bmðli og kapphlaupi eftir innihaldslausum
hégóma sem alið hefur af sér misrétti og
tortryggni.
Þetta svarfdælska veganesti í mannlegum
samskiptum og hefðum hefur reynst mér
haldgott á göngu minni í gegnum lífið og á
flakki mínu um heiminn.
Þannig blandaði ég íslenskum hefðum
saman við finnskar og fmnlandssænskar
venjur við uppeldi bama minna. Islenskir
jólasveinar vom undarlega fundvísir á íslensk
böm í útlöndum og tókst oft á einhvem
óútskýranlegan hátt að koma pökkum
undir jólatréð á meðan fjölskyldan var í
jólasaununni. Það er nefnilega heilög skylda í
Finnlandi að fara í saunu á aðfangadag og ná
af sér óhreinindum ársins. Sitja lengi og láta
bæði andlega og líkamlega þreytu leka burt
með svitanum. Tæma hugann og taka á móti
jólum eins og nýhreinsaður hundur, ilmandi
eftir góðan bjarkarvönd sem geymdur var frá
sumrinu og notaður er til að lemja á þreyttum
vöðvum og fá blóðrásina á fullt skrið. Ég
verð að viðurkenna að þessar stundir í saunu
á aðfangadag og lestur jólakorta fyrir framan
snarkandi arineld á aðfangadagskvöld em
þær stundir sem ég sakna hvað sárast frá
Finnlands árum mínum.
Sögur, ljóð og leikrit sem tengdust
jólum voru mér nauðsynlegur hluti við
íslenskukennslu bama minna. Hvatti unga
nemendur til dáða í glímunni við þetta
tungumál sem hætti um stund að vera bara
málið hennar mömmu. Varð samskiptaþráður
við Grýlu, Leppalúða, jólasveina, ættingja
og vini sem skildu bara íslensku. Því var
nauðsynlegt að kunna eitthvað fyrir sér ef
maður ætlaði ekki að missa af íslenska þætti
jólahaldsins. Nauðsynlegt að skilja þessa
tungu þegar hlustað var á
mömmu segja sögur af jólum
úr sveitinni í eldgamladaga
þegar hún var bam.
Ég hef átt því láni að fagna
að kynnast jólahaldi víða
um heim. Hef meðal annars
sungið við jólatré í miðborg
Tallinn - en einmitt þar er sagt
að fyrsta jólatré Evrópu hafi
verið reist utandyra.
Ég hef farið með
ferðalanga frá öllum
heimshomum á hreindýra- og
hundasleðum um fannbreiður
Lapplands þar sem heimkynni
túristasveinsins eru. Þar
hef ég tekið á móti fólki af
ýmsu þjóðemi og frætt það
um myrkur, norðurljós og
jólahald á Norðurlöndum.
Sagt því frá gjafmildum
rauðklæddum jólasveinum
en einnig frá hrekkjusvínum
og smáþjófum, jólaketti og
bamhungraðri Grýlu sem læðist um á aðventu
á íslandi í leit að óþekktarormum.
Ég hef dansað í heitum sandi á sólríkum
ströndum Kúbu, baðað mig í Ijósadýrð
Kaupmannahafnar og notið gestristni íbúa
Barcelóna.
En hvar svo sem maður um heiminn fer þá
koma alltaf þau augnablik er I iða fer að jólum
að hugurinn hvarflar til bemskuára og jóla í
botni Svarfaðardals. Því:
Þau lýsa fegurst er lækkar sól
í bláma heiði, mín bemskujól
Mínum gömlu nágrönnum hér í dalnum
á ég óendanlega mikið að þakka fyrir alla
þolinmæðina og það fallega veganesti sem
þeir gáfu mér bæði um jól og alla aðra daga.
Sumir þeirra eru hér enn, aðrir eru famir yfir
móðuna miklu og hafa kannski fengið sandala
á himnum. Sandala eins og Guðssonurinn var
í á myndunum sem ég safnaði forðum. En
litla trú hef ég lengur á því að þeir missi þá af
sér í fjárhópinn hans Kalla - þó svo þeir sitji
kannski á köflóttu skýi og dingli niður fæti.