Morgunblaðið - Sunnudagur - 08.01.2017, Page 30

U
pphaf ófriðarins er
rakið til morðs á arf-
taka ungversk-
austurríska keisara-
dæmisins, Frans
Ferdinands, hertoga af Austurríki,
28. júní 1914. Ungverjaland-
Austurríki sem naut stuðnings Þjóð-
verja lýsti þá yfir stríði á hendur
Serbíu. Serbía naut hins vegar
stuðnings Rússlands, sem var í
bandalagi við Frakkland. Þjóðverjar
réðust inn í hina hlutlausu Belgíu í
ágúst 1918 í þeim tilgangi að sækja í
gegnum landið að Frakklandi. Bret-
ar stóðu þá við loforð sitt frá 1839,
um að vernda hlutleysi Belgíu og
sendu herlið til stuðnings belgíska
og franska hernum og tókst þeim að
stöðva sókn Þjóðverja við bæinn
Ypres í Belgíu í ágúst 1914. Ófrið-
urinn sem búist var við að lyki á
nokkrum mánuðum dróst á langinn
og þarna var barist í fjögur ár á 700
km víglínu sem náði frá Ermar-
sundi, þvert yfir Belgíu og Norður-
Frakkland að landamærum Sviss,
svokölluðum vesturvígstöðvum.
Báðir stríðsaðilar, bandamenn
(Frakkland, Belgía og Bretland og
samveldislöndin og frá 1917 einnig
Bandaríkin) og Þjóðverjar, grófu sig
niður í skotgrafir, gerðu steypu- og
sandpokavirki bak við gaddavírs-
girðingar. Þarna börðust milljónir
hermanna við ómannúðlegar að-
stæður og deildu forinni í skotgröf-
inni með rottum og lúsum og allt
svæðið milli víglínanna var þakið
vatnsfylltum sprengjugígum.
1,5% íslensku þjóðarinnar
í bardaga
Ísland átti blessunarlega ekki beina
aðild að hernaðinum, en það er
áhugavert að samkvæmt Minning-
arbók íslenskra hermanna 1914-
1918, sem gefin var út í Winnipeg
1923, tóku um 1.245 Vestur-
Íslendingar þátt í stríðinu, 989 undir
merkjum Kanada og 256 í her
Bandaríkjanna, en af þeim fæddust
391 á Íslandi. Íslendingar voru í
byrjun styrjaldarinnar rétt rúmlega
87.000 svo 1.245 manns var nærri
1,5% íslensku þjóðarinnar. Eflaust
voru fleiri sem tóku þátt, því fleiri ís-
lensk nöfn er að finna á herskrám án
þess að nánari upplýsingar liggi fyr-
ir um viðkomandi. Af framan-
greindum fjölda sneru 144 ekki aft-
ur, þar af ein af 14 vesturíslenskum
hjúkrunarkonunum sem tóku þátt í
hildarleiknum. Af þessum fjölda lét-
ust 96 á vígvellinum en hinir af slys-
um eða veikindum. Ágæta umfjöllun
um sögu margra þessara Vestur-
Íslendinga er að finna í nýlegri bók
Gunnars Þórs Bjarnasonar, Þegar
siðmenningin fór fjandans til. Kan-
adísku sveitirnar þóttu sérlega ósér-
hlífnar og hugdjarfar og báru hitann
og þungann af mörgum erfiðum bar-
dögum og féllu vesturíslensku her-
mennirnir m.a. í sumum illræmd-
ustu orustum stríðsins, við Ypres,
Somme, Vimy-háls og á fleiri stöð-
um.
Þrátt fyrir ítrekaðar stórsóknir og
árásir á báða bóga til að brjótast úr
sjálfheldu skotgrafanna breyttist
Ljósmyndir/Páll Ólafsson
Greinarhöfundarnir Páll Ólafsson og Matthías Geir Pálsson við Thiepval-
minnismerkið nærri Somme í Frakklandi.
Ferð sem lætur fáa ósnortna
Um þessar mundir er þess minnst að rúm hundrað ár eru liðin síðan „ófriðurinn mikli“ hófst í ágúst 1914, sem síðar
hlaut nafnið fyrri heimsstyrjöldin til aðgreiningar frá seinni heimsstyrjöldinni 1939-1945. Vegna áhuga á ófriðnum mikla
fóru greinarhöfundar nokkrar ferðir 2013 og 2014 til að kynna sér helstu átakasvæði vesturvígstöðvanna við Ypres í
Belgíu, Somme og Verdun í Frakklandi og þær minjar sem nú finnast þar um ófriðinn.
Páll Ólafsson palloth@simnet.is Matthías Pálsson matthias@mfa.is
Douaumont Ossuary
minnisvarði og grafreitur
hermanna sem féllu í
orustunni um Verdun.
FERÐALÖG Vettvangur stríðs verður gjarnan að ferðamannastað löngu síðar. Borgirog bæir víða um Evrópu hafa byggt upp ferðamennsku á grunni stríðs-
minja. Þannig er sögunni haldið lifandi og henni skilað til síðari kynslóða.
Vinsælt að heimsækja vígstöðvar
30 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 8.1. 2017