Dagblaðið Vísir - DV - 13.10.2017, Blaðsíða 14

14 Helgarblað 13. október 2017fréttir
Ó
lafur Þ. Harðarson, prófessor
við Háskóla Íslands, hefur
fylgst grannt með kosninga­
baráttu á Íslandi í hartnær
sex áratugi og einnig lesið mikið
um það hvernig þær fóru fram á
fyrri hluta 20. aldarinnar. Ólafur
og Bogi Ágústsson, fréttamaður
RÚV, hafa staðið vaktina saman á
kosninganótt til margra ára.
Kosningahandbækur
og fjöldafundir
„Fyrstu alþingiskosningarnar sem
ég man eftir voru árið 1959 þegar
ég var sjö ára. Faðir minn var mjög
pólitískur og allt mitt fólk. Sumir
voru kratar en aðrir Framsóknar­
menn. Ég hafði strax í æsku mjög
mikinn áhuga á pólitík og fylgdist
vel með.“ Á þessum tíma eignaðist
Ólafur borðspil sem nefndist Kjör­
dæmaspilið þar sem takmarkið
var að koma sínum frambjóðend­
um á Alþingi.
Einnig hóf hann að safna kosn­
ingahandbókum sem gefnar voru
út af bókaútgáfunni Fjölvís. „Sjón­
varpið kom ekki fyrr en árið 1966
en tölurnar voru lesnar upp í út­
varpinu. Áhugamenn um pólitík
hlustuðu, skrifuðu tölurnar niður
jafnóðum og reiknuðu síðan út
þingsætin. Þetta var vinsælt en
heyrir nú sögunni til vegna þess
að sjónvarpið og netmiðlarnir
sýna útreikningana.“ Ólafur á
handbækur allt til ársins 1986 en
skömmu síðar hætti útgáfan.
Áhuginn leiddi Ólaf í stjórn­
málafræðideild Háskóla Íslands
árið 1973 en á þeim tíma háðu
menn kosningabaráttu með allt
öðrum hætti en í dag. „Auglýs­
ingar voru ekki leyfðar í útvarpi
eða sjónvarpi en flokkarnir voru
allir með dagblöð sem studdu þá
og þar var ekki greint milli frétta
og ritstjórnarefnis. Flokkarnir gáfu
einnig út sérblöð í hverju byggðar­
lagi fyrir hverjar kosningar.“
Þá hafi sameiginlegir fram­
boðsfundir í hverju byggðarlagi
haft mikið að segja. Þessir fundir
voru haldnir í samkomuhúsum og
voru vel sóttir, en í Reykjavík var
vel hægt að fylla Laugardalshöll­
ina. „Þessir fundir voru nú ekki
alltaf málefnalegir og margir litu á
þetta sem skemmtiefni. Frambjóð­
endurnir reyndu að vera fyndnir og
rótarlegir og reyndu að spæla hver
annan. Einhvern tímann á áttunda
áratugnum tók Ríkissjónvarpið
upp slíkan fund sem haldinn var á
Vestfjörðum. En þegar fólk sá útúr­
snúninginn og skætinginn í sjón­
varpinu var því ofboðið og það átti
sennilega sinn þátt í því að þetta
lagðist af. Með tilkomu sjónvarps­
ins minnkaði einnig ásóknin.“
Illvígari barátta áður
Ólafur segir að þó að mörgum
ofbjóði gífuryrði og níð stjórn­
málamanna í dag þá sé umræðan
mun hófstilltari og málefnalegri
en lengst af á síðustu öld. „Það er
engu saman að jafna og átti við um
alla flokka. Menn voru illorðir og
níðið gekk yfir menn.“ Ólafur telur
alla harðvítugustu kosningabar­
áttuna hafa verið árið 1908 þegar
Heimastjórnarflokkur Hannesar
Hafstein var felldur. Sú deila sner­
ist um Uppkastið svokallaða, sam­
bandslög Íslands og Danmerkur.
„Önnur illvíg barátta var háð
árið 1931 eftir að Tryggvi Þór­
hallsson, Framsóknarmaður og
forsætisráðherra, rauf þing. Al­
þýðuflokkurinn og Sjálfstæðis­
flokkurinn höfðu meirihluta og
ætluðu að breyta kjördæmaskip­
uninni og þeir töldu þingrofið því
grundvallarbrot á reglum lýðræð­
isins. Það var mikil grimmd í þeirri
kosningabaráttu.“ Þegar Tryggvi
rauf þing hafði mannfjöldi safn­
ast fyrir framan Alþingishúsið og
vildu margir kasta Framsóknar­
þingmönnunum í Reykjavíkur­
tjörn. Í kosningabaráttunni voru
þeir sakaðir um einræði en bættu
engu að síður við sig fjórum þing­
mönnum í kosningunum.
Útspil flokkanna
Ólafur segir að í gegnum tíðina
hafi flokkarnir komið með ýmis
óvænt útspil fyrir kosningar sem
annaðhvort hafi gefist vel eða
illa. Um vel heppnað útspil nefnir
hann samvinnu Alþýðuflokksins,
Alþýðubandalagsins og verkalýðs­
hreyfingarinnar fyrir kosningarn­
ar árið 1978. „Þá hafði ríkisstjórn
Sjálfstæðismanna og Framsóknar­
manna þurft að glíma við mikla
verðbólgu og setti í kjölfarið lög
á kjarasamningana. Stjórnar­
andstaðan fór fram undir slag­
orðinu „Samningarnir gildi“ sem
skilaði sér í einhverjum mestu
breytingarkosningum í Íslands­
sögunni. Flokkarnir fóru úr 30
prósentum í rúmlega 50 prósent
samanlagt og Alþýðuflokkurinn
vann mesta kosningasigur á lýð­
veldistímanum.“
Þessi sigur varð þó að engu
þegar stjórnin sprakk eftir eitt ár og
boða þurfti til kosninga að nýju. „Þá
hefðu Sjálfstæðismenn átt að halla
sér aftur og benda á hvernig þeim
gekk en í staðinn kynntu þeir nokk­
uð brothætta áætlun sem nefndist
„Leiftursókn gegn verðbólgu“
sem Þjóðviljamenn sneru út úr og
nefndu „Leiftursókn gegn lífskjör­
unum“. Þetta varð að aðalkosninga­
málinu og snerist í höndunum á
Sjálfstæðismönnum.“
Í seinni tíð hafa það aðal­
lega verið Framsóknarmenn sem
hafi beitt slíkum útspilum. Nefn­
ir Ólafur sérstaklega loforð um
90 prósenta húsnæðislán fyrir
kosningarnar árið 2003 og leið­
réttinguna miklu árið 2013.
Albert einstakur
Ólafur hefur verið reglulegur
gestur í sjónvarpsútsendingum
á kosninganótt og í seinni tíð
myndað nokkurs konar teymi
með Boga Ágústssyni. „Ég man
ekki hvaða ár við byrjuðum en
það er nokkuð langt síðan. Ég
sjálfur hef komið fram í öllum
kosningaútsendingum síðan árið
1986 að undanskildum forseta­
kosningunum árið 1996.“ Hann
segir spennuna á kosninganótt
hafa minnkað með auknum
fjölda skoðanakannana.
Hann segir mestu spennuna
hafa verið í þingkosningunum
árið 2007. „Þá var ríkisstjórn
Geirs Haarde mjög tæp. Alla
nóttina voru þeir að fara út og inn
og stjórnin hékk á einum manni.
Þetta varð ekki ljóst fyrr en með
síðustu tölum undir morguninn
og hún hélt velli. En síðan var
ákveðið að slíta samstarfinu.“
Merkilegustu úrslitin telur
hann þó hafa orðið árið 1987
þegar Borgaraflokkurinn og
Kvennalistinn fengu hvor um sig
yfir 10 prósent atkvæða. „Þor­
steinn Pálsson, formaður Sjálf­
stæðisflokksins, kemur fram í
sjónvarpi örfáum dögum áður
en framboðsfresturinn rennur út
og segir að Albert Guðmunds­
son sé ekki ráðherraefni flokks­
ins vegna skattamála hans. Al­
bert stofnaði þá Borgaraflokkinn
og náði að manna lista og safna
undirskriftum á þremur dögum.
Hann var einfari og enginn venju­
legur stjórnmálamaður.“ Albert
hafði víðtækt persónulegt net
sem kallað var hulduherinn og
gerði þetta kleift.
Fylgið á flugi
Kosningarnar nú ber brátt að og
Ólafur segir það hafa mikil áhrif
á baráttuna. Flokkarnir hafi ekki
tíma til að halda prófkjör og þurfa
því að stilla upp. Þeir hafi heldur
ekki tíma til að koma nýjum mál­
efnum á dagskrá og þurfti því að
miklu leyti að keyra á sömu mál­
um og fyrir síðustu kosningar.
„Svo eru allir flokkar skítblankir.
Flokkarnir reiða sig mjög mikið
á framlög frá hinu opinbera. Þeir
eyddu miklu 2016 þannig að þeir
þurfa að taka lán núna.“ Fyrir árið
2007 voru engar reglur um fjár­
framlög til stjórnmálaflokka og
því miklir peningar í umferð. En
þá voru settar einhverjar ströng­
ustu reglur í Vestur­Evrópu og nú
er kosningabaráttan mun ódýrari.
Ólafur telur að nú sé sérstakt
ástand í stjórnmálunum vegna
þess hversu margir flokkar eigi
möguleika á að komast á þing. En
fjöldi flokkanna geri það einnig
að verkum að hætta sé á að stór
hluti atkvæða falli dauð niður.
„Menn eru alltaf stressaðir ef þeir
eru í kringum 5 prósenta mörk­
in. Það er þó hugsanlegt að þó að
flokkur nái ekki markinu að hann
fái þá kjördæmakjörna menn, til
dæmis Framsóknarflokkurinn
sem gæti fengið kjördæmakjörna
menn í landsbyggðakjördæm­
unum. Ekki er hægt að afskrifa
neinn af þessum minni flokkum á
þessari stundu.“
Hann þorir lítið að spá um
hvernig kosningarnar fara vegna
þess að mikið los sé á fylginu og
flokkshollusta fari minnkandi.
Algengt er þó að stjórnarflokkar
missi fylgi samanlagt. „Í síðustu
kosningum skipti meira en helm­
ingur kjósenda um flokk. Það var í
fyrsta skipti sem það gerðist síðan
mælingar hófust.“ n
Á skjÁnum Á
kosninganótt síðan 1986
Ólafur Þ. Harðarson hefur fylgst grannt með kosningabaráttu á Íslandi
Kristinn Haukur Guðnason
kristinn@dv.is
Ólafur Þ. Harðarson
„Þessir fundir voru nú
ekki alltaf málefnalegir
og margir litu á þetta
sem skemmtiefni.“
Mynd SIGtryGGur ArI
„Albert stofnaði þá
Borgaraflokkinn
og náði að manna lista
og safna undirskriftum á
þremur dögum.
Kosningahandbók frá 1959 „Áhugamenn
um pólitík hlustuðu, skrifuðu tölurnar niður
jafnóðum og reiknuðu síðan út þingsætin.“