Morgunblaðið - 16.05.2017, Qupperneq 20

Rannsóknarnefnd Alþingis –
vinnubrögð og málsmeðferð
Meginniðurstaða
rannsóknarnefndar Al-
þingis, sem skipuð var
einum manni, til þess að
rannsaka þátttöku
þýska bankans Hauck &
Aufhäuser í kaupum á
tæplega 46% hlut rík-
isins í Búnaðarbanka Ís-
lands hf. á árinu 2003,
var að Ólafur Ólafsson
hefði blekkt íslenska
ríkið um þátttöku téðs þýsks banka.
Nefndin kynnti þetta í beinni útsend-
ingu, án þess að Ólafi hefði verið
kynnt skýrslan fyrst. Allt frá því að
nefndin var skipuð lá leynt og ljóst
fyrir að skýrslan var gerð í þessum
tilgangi, það var beinlínis tilefnið fyr-
ir skipun nefndarinnar.
Við málsmeðferð nefndarinnar
setti Ólafur fram ítrekaðar óskir um
aðgang að gögnum nefndarinnar og
að hann fengi andmælarétt. Nefndin
hirti ekkert um þessar óskir og naut
Ólafur því ekki réttlátrar máls-
meðferðar.
Markmið stjórnsýslu- og réttar-
farslaga er að tryggja réttarör-
yggi
Á árinu 1993 voru sett stjórn-
sýslulög hér á landi. Þau hafa að
geyma almennar reglur um rannsókn
og málsmeðferð í stjórnsýslunni, svo
sem reglur um rétt málsaðila til að-
gangs að gögnum máls, andmælarétt
og rannsóknarregluna. Allt eru þetta
grundvallarreglur er snerta réttarör-
yggi borgaranna og þær hafa inn-
byrðis tengsl. Aðgangur að gögnum
er forsenda fyrir andmælarétti, og
mál getur ekki talist nægilega upp-
lýst samkvæmt rannsóknarreglu án
þess að sjónarmið málsaðila liggi
skýr fyrir.
Ekki er úr vegi að rifja upp tilurð
og markmið stjórnsýslulaganna.
Færðar voru í letur meginreglur,
sem höfðu mótast í stjórnsýslunni án
þess að vera skráðar. Í athugasemd-
um með frumvarpi að lögunum kem-
ur fram að meginmarkmið þeirra sé
að koma á festu í
stjórnsýslufram-
kvæmd og treysta rétt-
aröryggi þeirra, sem
þurfa að reiða sig á
stjórnvöld. Ennfremur
að veita stjórnvöldum
nauðsynlegt aðhald
með skýrum máls-
meðferðarreglum.
Vönduð stjórnsýsla er
til þess fallin að leiða til
upplýstra og vel
ígrundaðra ákvarðana.
Í stjórnsýslurétti er
kennt að ákveðin fylgni sé milli geð-
þóttaákvarðana og skeytingarleysis
um vandaða málsmeðferð. Augljós
brot gegn málsmeðferðarreglum eru
vísbending um ómálefnalega stjórn-
sýslu. Vönduð stjórnsýsla skapar aft-
ur á móti traust málsaðila til þess er
fer með stjórnsýsluvald.
Við meðferð mála fyrir dómstólum
gilda ennþá ítarlegri málsmeðferð-
arreglur, þar sem grundvallarmann-
réttindi sem felast í réttaröryggi eru
tryggð. Þessum reglum öllum er ætl-
að að samrýmast 70. gr. stjórn-
arskrárinnar. Þar segir að öllum beri
réttur til að fá úrlausn um réttindi sín
og skyldur eða um ákæru á hendur
sér um refsiverða háttsemi með rétt-
látri málsmeðferð innan hæfilegs
tíma fyrir óhlutdrægum dómstóli.
Hið sama kemur fram í 6. gr. Mann-
réttindasáttmála Evrópu, en þar seg-
ir að þegar kveða skal á um réttindi
og skyldur manns, eða um sök sem
hann er borinn um refsivert brot,
skal hann eiga rétt til réttlátrar og
opinberrar málsmeðferðar innan
hæfilegs tíma fyrir sjálfstæðum og
óvilhöllum dómstóli.
Sett lög um rannsóknarnefndir
Árið 2011 voru sett lög um rann-
sóknarnefndir, nr. 68/2011, sem fela í
sér heimild Alþingis til að setja á fót
rannsóknarnefnd til að rannsaka til-
tekin mál. Í 10. gr. laganna er ákvæði
með fyrirsögninni Réttarstaða ein-
staklinga fyrir rannsóknarnefnd. Ef
verkefni rannsóknarnefndar er að
„gefa álit sitt á því, hvort til staðar
kunni að vera lögfræðileg atriði sem
gætu varpað ljósi á hvort tilefni sé til
þess að þar til bær stjórnvöld kanni
grundvöll ábyrgðar einstaklinga eða
lögaðila“ á sá, sem til rannsóknar er,
rétt á aðstoðarmanni, sbr. 1. mgr. 10.
gr., hann skal eiga aðgang að gögnum
málsins, sbr. 2. mgr. 10. gr. og and-
mælarétt, sem í 3. mgr. 10. gr. er út-
færður þannig að þeim, sem til rann-
sóknar er, „skuli, innan hæfilegs
frests, gert kleift að tjá sig um þá
málavexti og lagatúlkun sem rann-
sóknarnefnd íhugar að fjalla um í
skýrslu sinni“. Ef verkefni nefnd-
arinnar er skilgreint öðruvísi, nánar
tiltekið að það sé eingöngu að „afla
upplýsinga og gera grein fyrir máls-
atvikum í máli“, eiga þessi réttinda-
ákvæði ekki við samkvæmt orðum
sínum og ef gagnályktað er frá þeim.
Lögin segja ekkert um réttarstöðuna
í því tilviki.
Í frumvarpi með lögunum um
rannsóknarnefndir er fjallað um rétt-
aröryggissjónarmið, og að rannsókn-
arnefnd megi ekki fela dómsvald.
Niðurstaða
Í tilvikinu sem hér er til umfjöll-
unar var réttaröryggi Ólafs ekki
tryggt með nokkrum hætti, þrátt fyr-
ir að hagsmunir hans af því hvernig
um hann yrði skrifað hafi verið aug-
ljósir. Svona málsmeðferð verður
ekki lýst öðruvísi en sem pólitískum
skrípaleik, sem skrifa verður bæði á
ófullkomna lagasetningu og afstöðu
þess sem fór með rannsóknarvaldið í
umrætt sinn.
Eftir Gísla
Guðna Hall » Vinnubrögð við gerð
skýrslu rannsókn-
arnefndar Alþingis um
þátttöku þýsks banka í
kaupum á hlut ríkisins í
Búnaðarbanka Íslands
hf. voru óforsvaranleg.
Gísli Guðni Hall
Höfundur er hæstaréttarlögmaður og
setti fram ítrekuð erindi f.h. Ólafs
Ólafssonar til rannsóknarnefndar Al-
þingis meðan skýrslugerðin stóð yfir.
ggh@law.is
20 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 16. MAÍ 2017
Á undanförnum ár-
um hefur orðið mikil
umræða um kvótakerf-
ið og rekstrarumhverfi
sjávarútvegsfyrir-
tækja. Að mörgu leyti
hefur umræðan oft ver-
ið um aukaatriði í stað
aðalatriða. Frá því að
kvótakerfið var sett á
hafa ný vinnubrögð hjá
forystusveit fyrirtækja
í íslenskum sjávar-
útvegi vakið athygli þar sem stjórn-
un og stefnumörkun tekur í sífellt
meira mæli á lögmálum markaðar-
ins. Þessi fyrirtæki eiga það sam-
merkt að hafa hæfa stjórnendur og
betri fjárhagsstöðu. Stóru íslensku
sjávarútvegsfyrirtækin Samherji og
HB Grandi hafa sýnt að þau eru
með framúrskarandi rekstur. Þau
hafa staðið vaktina oft við mjög erf-
iðar aðstæður en hátt vaxtastig,
sveiflur í gjaldmiðlum, sveiflur í
olíuverði og fiskverði gera flestum
það ljóst að mikil áhætta er í rekstri
slíkra fyrirtækja. Stjórnendur þurfa
að vera stöðugt á tánum þar sem
miklir fjármunir eru bundnir í fasta-
fjármunum og mikil óvissa er í fisk-
veiðum auk þess sem sveiflur geta
verið miklar í fiskverði. Óvissuþættir
í rekstri sjávarútvegsfyrirtækis eru
fjölmargir og ekki fyrir alla að stýra
slíkum áhætturekstri af myndarskap
eins og Samherji og HB Grandi hafa
gert síðustu 25 árin enda fyrirtækin
vaxið mikið og bætt
rekstur sinn verulega.
Samherji er íslenskt al-
þjóðlegt fyrirtæki í
fremstu röð og leitun að
slíku fyrirtæki á heims-
vísu sem hefur sýnt
slíka framúrskarandi
forystu og rekstrar-
hæfni í áhætturekstri
en eigendur og stjórn-
endur hafa verið stöð-
ugt á tánum og sýnt fá-
dæma útsjónarsemi í
sínum rekstri. Ég tel að flestir vilji
svo öflug sjávarútvegsfyrirtæki til að
nýta þessa mikilvægu auðlind okkar
Íslendinga frekar en að hafa 15-20
sjávarútvegsfyrirtæki á framfæri
Byggðastofnunar eins og var reynd-
in í kringum 1990. Markaðsvæðing
sjávarútvegsins og framsýni stjórn-
enda Samherja og HB Granda hafa
lagt grunn að framúrskarandi sjáv-
arútvegi sem er ekki sjálfsagður eins
og margir halda sem leggja eingöngu
til aukna skattlagningu og ríkisvæð-
ingu sem hefur aldrei verið vænleg
þegar um áhætturekstur er að ræða
og dæmin sanna.
Fiskveiðistjórnun sem tekur
mið af markaðslögmálum
Á síðustu árum hafa myndast
markaðir sem gera sjávarútvegsfyr-
irtækjum kleift að beita nútíma-
stjórnunaraðferðum til að hámarka
arð sinn af auðlindinni. Vegna
áherslu sjávarútvegsfyrirtækja á að
hámarka tekjur af starfsemi sinni
hefur hlutverk stjórnenda fyrir-
tækjanna breyst þannig að vægi
framleiðslustýringar og markaðs-
mála hefur aukist. Framleiðslustýr-
ingin er fólgin í nýtingu kvóta við-
komandi fyrirtækja, en í dag er
kvótaeign stærsta einstaka eign
sjávarútvegsfyrirtækja. Stjórn-
endur laga framleiðsluskipulag og
kvótasamsetningu að arðsemi mis-
munandi valkosta í veiðum og
vinnslu. Þannig er stýring kvótans
til að ná hámarkstekjum orðin eitt
af mikilvægustu stjórntækjum
hvers sjávarútvegsfyrirtækis. Með
tilkomu frystitogara hófu útgerðir
þeirra að selja afurðir sínar undir
eigin vörumerki á erlendum mörk-
uðum í stað þess að nota sölusamtök
sem söluaðila og komust þannig nær
neytendum á helstu afurðamörk-
uðum, en þannig fá þau betri tilfinn-
ingu fyrir markaðinum og geta stýrt
veiðum og vinnslu með skipulegri
hætti og hámarkað þannig arð sinn
af auðlindinni. Stjórnendur fyrir-
tækjanna fylgjast einnig betur með
verðbreytingum á afurðum og tíma-
setja betur sölu afurða sinna.
Á síðustu tveimur áratugum hafa
komið fram verkfæri við stjórnun
sjávarútvegsfyrirtækja sem hafa
gert stjórnendum kleift að stjórna á
mun nútímalegri hátt en áður. Þessi
nýju verkfæri eru kvótamarkaður,
fiskmarkaður og hlutabréfamark-
aður. Kvótamarkaður og fiskmark-
aður gera fyrirtækjunum kleift að
sérhæfa sig í veiðum og vinnslu
ákveðinna fisktegunda með við-
skiptum á fyrrgreindum mörkuðum.
Hlutabréfamarkaðurinn hefur gert
fyrirtækjum kleift að sækja fjár-
magn á almennan markað til að
styrkja eiginfjárstöðu og samkeppn-
ishæfni þeirra eða til að kaupa á var-
anlegum kvóta á markaði til að
styrkja stöðu þeirra til lengri tíma.
HB Grandi hf., er eina sjávarútvegs-
fyrirtækið sem er skráð í Kauphöll
Íslands en frá 1990-2000 voru nokkur
fyrirtæki skráð á hlutabréfamarkað
sem hjálpaði mörgum fyrirtækjum
til að ná hámarksárangri.
Með auknu sjálfstæði fyrirtækj-
anna í sölumálum hefur markviss
starfsemi þeirra á erlendum af-
urðamörkuðum samhliða fram-
leiðslustýringu þeirra skapa fyr-
irtækjunum möguleika á því að
hámarka arðsemi. Hlutverk stjórn-
anda sjávarútvegsfyrirtækis hefur
því breyst úr því að vera að nokkrum
hluta fyrirgreiðslustjórnandi sem
sækir fjármagn til opinberra sjóða, í
stjórnanda sem þarf að viðhalda
tiltrú fjárfesta á hlutabréfamarkaði.
Á slíkum markaði refsa fjárfestar
fyrirtækjum ef þau skila ekki við-
unandi arðsemi.
Markaðsvæðing sjávarútvegs-
ins er nýr hugsunarháttur
Markaðsvæðing sjávarútvegsfyr-
irtækja er nýr hugsunarháttur við
rekstur sjávarútvegsfyrirtækja þar
sem notuð eru ný verkfæri sem lúta
markaðslögmálum við stjórnun fyrir-
tækjanna. Rétt beiting verkfæra og
hæfni stjórnenda fyrirtækjanna til
að beita þeim verður mikilvægasti
þátturinn í rekstri slíkra fyrirtækja.
Þessi verkfæri eru kvótamarkaður,
fiskmarkaður, hlutabréfamarkaður,
afurðamarkaðir, framtíðarmarkaður
og gjaldeyrismarkaður. Sjávar-
útvegsfyrirtæki sem tileinka sér ekki
þessi nýju verkfæri verða undir í
samkeppni við framsýn, markaðs-
vædd sjávarútvegsfyrirtæki sem
mun væntanlega hafa betra aðgengi
að fjármagni á markaðinum í krafti
betri afkomu. Á undaförnum árum
hafa framsækin sjávarútvegsfyrir-
tæki með framsýna stjórnendur náð
afburðagóðum árangri í sínum
rekstri sem hefur leitt til neikvæðrar
umræðu frá aðilum sem aðhyllast
aukna ríkisvæðingu og skattlagningu
auðlinda. Mikilvægt er halda öllum
staðreyndum til haga við slíka um-
ræðu því sjávarútvegur er í eðli sínu
mjög áhættusamur rekstur og marg-
ir óvissuþættir sem þarf að taka tillit
til við stjórnun slíkra fyrirtækja.
Íslenskur sjávarútvegur í fremstu röð
Eftir Albert Þór
Jónsson
»Markaðsvæðing
sjávarútvegsins og
framsýni stjórnenda
Samherja og HB
Granda hafa lagt grunn
að framúrskarandi
sjávarútvegi sem er
ekki sjálfsagður.
Albert Þór
Jónsson
Höfundur er viðskiptafræðingur, með
MCF í fjármálum fyrirtækja og 30
ára starfsreynsla á fjármálamarkaði.
Barneignir hafa já-
kvæð áhrif á laun karla
en neikvæð áhrif á laun
kvenna. Þetta sýna
rannsóknir en þessu
má breyta. Með því að
auka dagvistunar-
þjónustu frá því að
fæðingarorlofi lýkur og
þar til leikskólavist
hefst má jafna stöðu
kynjanna á vinnu-
markaði. Einnig yrði
þetta til að draga úr launamun
kynjanna, auka hlut kvenna í stjórn-
unarstöðum og gera þeim kleift að
sækja fram á fleiri sviðum en nú er.
Forgangsraðað í
þágu jafnréttis?
Á undanförnum árum hafa Sam-
tök atvinnulífsins lagt mikið kapp á
að tryggja jafna stöðu kynjanna á
vinnumarkaði. Einna mikilvægast í
því skyni er að bjóða börnum upp á
pláss á leikskóla frá níu mánaða
aldri.
SA hafa áður lagt til að grunn-
skólaganga hefjist við fimm ára ald-
ur. Það myndi samhliða skapa svig-
rúm til lækkunar á dagvistunaraldri
og tryggja öllum börnum viðeigandi
dagvistun frá því fæðingarorlofi for-
eldra lýkur þar til skólaskyldu
barnsins lýkur. Til að brúa bilið sem
nú er til staðar neyðast foreldrar oft
til að taka launalaust leyfi frá störf-
um. Reynslan sýnir að sú byrði lend-
ir oftar á konum sem þar af leiðandi
verða af tækifærum á vinnumarkaði
og dragast aftur úr varðandi starfs-
framvindu og laun samanborið við
karlmenn.
Það eru því raunveruleg tækifæri
til staðar til að jafna stöðu kynjanna
á vinnumarkaði. Þetta úrræði gerir
hins vegar þá kröfu til
stjórnmálamanna að
þeir skeri niður til ann-
arra málaflokka og for-
gangsraði í fjármálum
hins opinbera. Að
þessu verki þurfa bæði
að koma sveitarfélög
og ríki.
Áhrifaríkasta
leiðin?
Nú liggur fyrir að
jafnlaunavottun verður
að öllum líkindum lög-
fest. Eftir stendur spurningin hvort
lögfesting sé áhrifaríkasta leiðin til
að draga úr aðstöðumun kynjanna á
vinnumarkaði. Það er auðvelt fyrir
stjórnmálamenn að slá sig til ridd-
ara með því að setja fram lög um
jafnlaunavottun og láta fyrirtækin
bera kostnaðinn. Jafnvel þótt það
taki mörg ár að innleiða lögin og að
erfitt verði að meta árangurinn af
lagasetningunni fyrr en að löngum
tíma liðnum.
Samtök atvinnulífsins munu ekki
láta sitt eftir liggja ef vilji er til að
stíga alvöru skref til að auka jafn-
rétti kynjanna. Örugg dagvistunar-
úrræði frá níu mánaða aldri eru
sennilega öflugasta verkfæri sam-
félagsins gegn launamun kynjanna.
Yfir til ykkar, stjórnmálamenn.
Leikskóli frá níu
mánaða aldri
Halldór Benjamín
Þorbergsson
Halldór Benjamín
Þorbergsson
» Örugg dagvistunar-
úrræði frá níu mán-
aða aldri eru sennilega
öflugasta verkfæri sam-
félagsins gegn launa-
mun kynjanna.
Höfundur er framkvæmdastjóri
Samtaka atvinnulífsins.
Þjónustuauglýsingar
Fáðu tilboð hjá söluráðgjafa í síma 569 1100 eða á augl@mbl.is