Fréttablaðið - 26.05.2018, Blaðsíða 108

KOMDU
Í
– dásamleg deild samfélagsins
OPIÐ UM HELGAR FRÁ KL. 11 – 17
K
V
IK
A
Í borgarstjórnarkosningunum í dag geta Reykvíkingar valið milli sextán framboða. Sumum þykir nóg um og kvarta undan þessu fargani, sem geri það ómögulegt að
kynna sér til hlítar það sem í boði er.
Aðrir fagna fjölbreytninni og tala um
lýðræðisveislu. Hvað sem því líður er
hér ekki um met að ræða. Einu sinni
höfðu Reykvíkingar milli átján fram-
boðslista að velja og það þrátt fyrir
að íbúar bæjarins hafi verið innan
við tíundi hluti af því sem nú er. Það
var árið 1908.
Kosningarnar, sem fram fóru í lok
janúar 1908, voru um margt skringi-
legar, en þær mörkuðu þó tímamót
og höfðu talsverð áhrif á þróun
íslenskra stjórnmála. Í þeim reyndi í
fyrsta sinn á nýleg lög um kosningar
til sveitarstjórna sem fólu í sér ýmis
nýmæli. Kjósendum á kjörskrá fjölg-
aði mjög frá því sem verið hafði og
munaði þar mestu um að konur öðl-
uðust kosningarétt. Jafnframt voru
leynilegar kosningar innleiddar, með
kjörseðlum, kjörklefum og kjörköss-
um, en fram að því höfðu kosningar
farið fram í heyranda hljóði.
Báðar þessar breytingar mæltust
prýðilega fyrir. Flestir skildu rökin
fyrir leynilegum kosningum og þótt
skiptar skoðanir væru á ágæti þess
að leyfa konum að taka þátt í þing-
kosningum, voru sveitarstjórnarmál
almennt talin annars eðlis. Þriðja
stóra breytingin vafðist hins vegar
fyrir mörgum: listakosningin.
Í fyrri kosningum höfðu kjósendur
einfaldlega mætt á kjörstað og gefið
upp nöfn þeirra karla sem þeir vildu
sjá í bæjarstjórn. Allir kosningabærir
menn voru jafnframt í framboði og
litið var svo á að óheimilt væri að
biðjast undan kosningu nema mjög
ríkar ástæður væru fyrir hendi.
Dæmi voru því um að menn þyrftu
að heyja harða „kosningabaráttu“ til
að tryggja að þeir næðu ekki kjöri og
gengu jafnvel sögur af einstaklingum
sem gengu svo langt að múta kjós-
endum til að kjósa sig ekki!
Listakjörið var Reykvíkingum
framandi og flestir áttu erfitt með að
átta sig á hinu nýja fyrirkomulagi.
Örlítill vísir að stjórnmálaflokkum
var farinn að myndast á Alþingi,
en eiginlegar stjórnmálahreyfingar
voru vart komnar til sögunnar.
Félagasamtökin í bænum, svo sem
stéttarfélög og góðtemplarar, reyndu
þó yfirleitt að tryggja sér rödd í
bæjar stjórninni með því að fylkja sér
á bak við einstaka frambjóðendur.
Gamla kerfið hafði gefið þokkalega
raun á meðan bærinn var minni og
kjósendur enn færri. Fólksfjölgun
aldamótaáranna gerði hins vegar
kerfisbreytinguna óumflýjanlega.
Margir kallaðir …
Furðulítil umræða var um hið nýja
kosningakerfi í Reykjavíkurblöð-
unum, þar til rétt áður en gengið var
að kjörborðinu. Kosningabaráttan
mátti líka heita ósýnileg í blöðunum
og kosningafundir voru engir haldn-
ir. Almennt séð virtust Reykvíkingar
ætla að nálgast kosningarnar eins og
enn væri um óhlutbundnar kosning-
ar að ræða, þrátt fyrir nýju kosninga-
lögin.
Þetta var meginástæðan fyrir þess-
um ógnarfjölda framboða: frambjóð-
endurnir skildu sjálfir ekki kerfið.
Félagasamtökum sem hefði verið
í lófa lagið að sameinast um fram-
boðslista til að nýta styrk atkvæða
sinna, kom slíkt varla til hugar.
Til marks um þetta buðu sjó-
mannafélögin í Reykjavík fram einn
lista, Verkamannafélagið Dagsbrún
annan og annar hópur verkamanna
stillti upp þriðja listanum. Niður-
staða þessa klofnings varð sú að ein-
ungis Dagsbrún fékk fulltrúa kjörinn,
Þórð Thoroddsen bankagjaldkera,
sem fremur taldist til embættis-
stéttarinnar en alþýðufólks. Varð sú
uppskera að teljast ansi rýr í fimmtán
manna bæjarstjórn, en ýmsir brodd-
borgarar Reykjavíkur höfðu haft af
því áhyggjur að verkafólk og sjómenn
kynnu að ná meirihluta í bæjarstjórn-
inni í krafti atkvæðafjölda síns.
Iðnaðarmannafélagið var öflugt
í bæjarlífinu og náði tveimur full-
trúum kjörnum af sínum lista. Annar
þeirra var verkfræðingurinn Knud
Zimsen, sem átti eftir að setja ræki-
lega svip sinn á bæjarmálin, meðal
annars sem borgarstjóri um átján ára
skeið. Ekki tókst framboðslista kaup-
manna eins vel upp, fékk rétt um 4%
atkvæða og engan mann kjörinn.
Þótti kaupmannastéttinni afar súrt í
broti að enda fulltrúalaus, þrátt fyrir
að kaupmenn væru einhverjir hæstu
greiðendur opinberra gjalda.
Templarar voru langöflugasta
félagshreyfingin í landinu um þess-
ar mundir og hlaut listi þeirra 10%
atkvæða, litlu minna en Iðnaðar-
mannafélagið og tvo menn. Voru
þessir flokkar í þriðja og fjórða sæti
í atkvæðafjölda. Máttu bindindis-
menn ágætlega við una, því auk
fulltrúanna tveggja var talið að um
helmingur bæjarfulltrúanna væru
félagar í reglunni eða styddu mál-
stað hennar.
Næstflest atkvæði fékk listi
Heimastjórnarfélagsins Fram,
14,5% og þrjá fulltrúa. Fram-félagið
var stofnað af stuðningsmönnum
ráðherrans Hannesar Hafstein og
Heimastjórnarflokks hans. Með
stofnun félagsins komust Heima-
stjórnarmenn nærri því að verða
eiginlegur stjórnmálaflokkur, með
almennum flokksfélögum og stjórn-
skipulagi utan sala þingsins.
Í landsmálunum fór vegur and-
stæðinga Heimastjórnarmanna vax-
andi undir forystu Björns Jónssonar
og missti Hannes meirihluta sinn í
þingkosningum síðar á þessu sama
ári. Þar buðu Björn og félagar fram
undir merkjum Sjálfstæðisflokksins
(eldri), en í bæjarstjórnarkosning-
unum voru þeir lítt skipulagðir og
fengu fá atkvæði. Heimastjórnar-
menn höfðu þó ekki mikla ástæðu
til að fagna, því glöggum mönnum
reiknaðist til að stuðningsmenn
Hannesar væru í minnihluta meðal
hinna nýkjörnu bæjarfulltrúa.
… en fáir útvaldir
Í raun var bara hægt að tala um einn
sigurvegara kosninganna: Kvenna-
listann. Kvenfélög Reykjavíkur höfðu
ákveðið að sameinast um einn fram-
boðslista og var þeim mikið í mun
að tryggja að konur myndu nýta
hinn nýfengna kosningarétt, til að
efla kröfuna um að fá að kjósa til
Alþingis.
Að sumu leyti má segja að kon-
urnar í Reykjavík hafi verið þær
einu sem skildu hið nýja kosninga-
kerfi til hlítar. Þær stóðu saman
að einum lista, sem skipaður var
fjórum konum. Jafnframt voru þær
eina stjórnmálaaflið sem skipulagði
eiginlega kosningabaráttu, ekki með
opnum fundum eða greinaskrifum
heldur með því að senda stuðnings-
konur framboðsins með skipulögð-
um hætti í hús í bænum til að hvetja
konur til að kjósa listann.
Árangurinn var góður. Kvenna-
listinn fékk 345 atkvæði eða 21,3%
og fjóra fulltrúa kjörna. Þessi stuðn-
ingur var meiri en konurnar höfðu
látið sig dreyma um, sem sést á því
að einungis fjórar konur skipuðu
framboðslistann. Næsti borgarfull-
trúi inn hefði verið fimmti Kvenna-
listafulltrúinn og ekki gott að sjá
hvernig kjörstjórn hefði leyst úr
þeirri klemmu.
Það markmið Kvennalistans að fá
konur á kjörstað tókst bærilega. Ekki
nema um helmingur kosningabærra
Reykvíkinga tók þátt í kosningunum,
sem þótti þokkalegt á þeim tíma. Þar
af var kosningaþátttaka kvenna örlít-
ið betri en karla. Til þess var þó tekið
að kvenkyns kjósendur voru um tvö-
falt fleiri en atkvæði Kvennalistans
og því ljóst að reykvískar konur kusu
í stórum stíl aðra lista sem nær ein-
vörðungu voru skipaðir körlum.
Nokkur framboð fengu óverulegt
fylgi í kosningunum. Minnst allra,
fjögur atkvæði, kom í hlut O-lista
sem þó hafði fimm frambjóðendum
á að skipa. Skýringin á þessu var
sú að öllum var heimilt að bjóða
fram lista skipaðan fólki að því for-
spurðu. Á O-listanum voru því kon-
urnar fjórar af Kvennalistanum auk
Tryggva Gunnarssonar bankastjóra.
Tryggvi hafði með afgerandi hætti
færst undan kjöri í bæjarstjórn. Má
velta því fyrir sér hvort O-listinn
hafi verið boðinn fram af hvatvísum
aðdáanda Tryggva sem hafi viljað
nýta sér meðbyr kvennaframboðsins
eða hvort listinn hafi beinlínis verið
boðinn fram af pólitískum and-
stæðingi í von um að ná að tæta fáein
atkvæði af Kvennalistanum þar sem
konur kysu framboðið í misgripum.
Líklega voru fleiri listar lagðir fram af
slíkum hvötum.
Þessi sérkennilega staða, að sami
frambjóðandinn gæti átt sæti á fleiri
en einum lista, olli því að ýmsum
þóttu úrslitin óréttlát eftir á. Bæjar-
búar áttu bágt með að skilja það
hvers vegna einn frambjóðandi gæti
náð kjöri út á tiltölulega fá atkvæði, á
meðan annar sem setið hefði neðar-
lega á nokkrum listum kæmist ekki
inn þótt sameiginlegur atkvæða-
fjöldi hans væri hærri. Töldu ýmsir
að þessar gloppur í reglunum hlytu
að grafa undan áhuga kjósenda og
minnka kjörsókn í framtíðinni.
Raunin varð önnur. Það tók Reyk-
víkinga ekki langan tíma að laga sig
að nýju kosningalögunum. Kosið var
ört í Reykjavík þessi árin, þar sem
gerð var tilraun með að hafa sex ára
kjörtímabil, en kjósa um þriðjung
bæjarfulltrúa á tveggja ára fresti.
Þá voru haldnar aukakosningar ef
bæjarfulltrúasæti losnaði af öðrum
ástæðum.
Í öllu þessu kosningafargani tóku
stjórnmálin á sig skipulagðari mynd.
Framboðslistunum fækkaði og að
baki þeim stóðu formlegar stjórn-
málahreyfingar eða -flokkar. Dag-
blöð tóku afstöðu með einstökum
framboðum og kosningafundir urðu
eðlilegur hluti af baráttunni. Kvenna-
listar voru áfram boðnir fram, en
nutu þess ekki lengur að vera eina
skipulagða framboðið. Fylgið smá-
minnkaði og árið 1916 fékk Kvenna-
listinn ekki nema 10% atkvæða, sem
dugði ekki fyrir fulltrúa. Skipti þar
vafalítið máli að Bríet Bjarnhéðins-
dóttir, ein upphafskvennanna, var
gengin til liðs við Heimastjórnar-
menn og studdi ekki framboðið.
Eftir á að hyggja reyndust bæjar-
stjórnarkosningarnar 1908 afdrifa-
ríkar fyrir þróun lýðræðis á Íslandi,
þótt fæstir gerðu sér grein fyrir mikil-
vægi þeirra á sínum tíma. Þær voru
mikilvægur þáttur í þróun stjórn-
málanna í átt til flokkakerfis og síðar
stéttastjórnmála og því ágætt dæmi
um það hvernig kosningakerfi getur
mótað stjórnmálin og beint þeim í
tilteknar áttir.
Þegar pólitíkin kom
til Reykjavíkur
Saga
til næsta
bæjar
Stefán Pálsson skrifar
um merkilegar kosn-
ingar.
2 6 . m a í 2 0 1 8 L a U G a R D a G U R56 H e L G i n ∙ F R É T T a B L a ð i ð
2
6
-0
5
-2
0
1
8
0
4
:3
9
F
B
1
4
4
s
_
P
1
2
1
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
4
4
s
_
P
1
0
8
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
4
4
s
_
P
0
2
4
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
4
4
s
_
P
0
3
7
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
tio
n
P
la
te
re
m
a
k
e
: 1
F
E
A
-0
6
3
C
1
F
E
A
-0
5
0
0
1
F
E
A
-0
3
C
4
1
F
E
A
-0
2
8
8
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
4
B

F
B
1
4
4
s
_
2
5
_
5
_
2
0
1
8
C
M
Y
K