Saga - 2009, Page 233

kaflinn „Upphafsskeið þjóðríkismyndunar“ skiptist einnig í þrjá minni
hluta. Gunnar karlsson leggur upp með afgerandi sýn á það hver hafi verið
mikilvægasta þróunin á Íslandi á þessu tímabili. „Á öðrum sviðum þjóðlífs
en stjórnmálasviði var fátt um nýjungar á Íslandi á árabilinu 1830–74.“ (bls.
168) einnig er skýrt hvaða pólitísku breytingar eru mikilvægastar að mati
höfunda; það eru annars vegar þróun í átt að þjóðríkismyndun en hins vegar
að samfélagið þokaðist örlítið á lýðræðisbraut á þessu tímabili. Margt í þessum
kafla er nýmæli í íslenskri sagnaritun; t.d. notar Gunnar Brandsstaðaannál
eftir Björn Bjarnarson ítrekað sem heimild um mannlíf, búskaparhætti og
viðhorf til atburða á fyrri hluta 19. aldar og bóndinn á Brandsstöðum verður
því eins konar leiðsögumaður um sögu Íslendinga á þeim tíma (bls. 171).
Þessi hluti ber þess merki að Gunnar fylgist vel með erlendum og innlendum
straumum í sagnfræði og tekur mið af breyttum áherslum. Það er vitaskuld
eftirbreytnivert í velflestum tilvikum, enda sagnfræði vísindagrein í stöðugri
þróun. Gunnar notar t.d. hugtakið nývæðing um þjóðfélagshræringar 19.
aldar í stað þess að tala um iðnbyltingu (bls. 176). Síðara hugtakið er að
mörgu leyti of þröngt en þó finnst mér það ákveðinn galli á fyrra hugtakinu
að það er hvorki lýsandi né innihaldsríkt. Á hinn bóginn er innihald nývæðing-
arinnar hugvitssamlega skýrt með myndrænum hætti (bls. 177) og er það
eitt af mörgum dæmum um snjalla notkun á myndefni í þessum hluta bók-
arinnar. Hvað varðar önnur hugtök er val Gunnars oft hefðbundnara. Hann
gerir t.d. ekki greinarmun á ættjarðarást og þjóðerniskennd (bls. 304) og
neyðist því til að gera þess í stað greinarmun á pólitískri og ópólitískri þjóðern-
iskennd. Það val er ekki rangt í sjálfu sér en gerir greinarmuninn á 19. aldar
þjóðernishyggju og eldri afbrigðum hennar þokukenndari en hann þyrfti að
vera.
ekki skortir heldur alþjóðlegt samhengi í umfjöllun um uppruna þjóðríkja.
Það er t.d. óvænt en hjálplegt sjónarhorn að skoða íslenska stjórnmálasögu eftir
1830 sem „kafla í sögunni af upplausn Danaveldis“ (bls. 181) og rímar skemmti-
lega við nýja strauma í danskri sagnaritun þar sem lögð er áhersla á hin
fjölþjóðlegu einkenni danska konungsríkisins lengst af sögu þess. Þar má
t.d. nefna sem dæmi verkið Det danske imperium eftir Michael Bregnsbo og
kurt Villads Jensen sem kom út 2004.
Fyrsti hluti kaflans um upphafsskeið þjóðríkismyndunar nefnist „Hagvöxtur
og harðindi“. Hér er mikið efni sótt í nýlegar frumrannsóknir höfundar, ekki
síst á afla og sjósókn, og því verulegur fræðilegur fengur í þessum kafla.
Mjög er einnig vandað til verka til að gera efnið skiljanlegt, m.a. með töflum
og myndrænni framsetningu. ekki er jafn róttækt nýnæmi að öðru í kafl-
anum eins og atvinnusögunni, en þó má nefna kafla um tísku (bls. 217–18) og
skólamál (bls. 232–35) sem kallast vel á við sambærilega umfjöllun í fyrsta
kafla bókarinnar.
Annar hluti kaflans heitir „Stefna tekin á sjálfstæði“. Þar er fjallað um
efni sem hefur verið mjög vel rannsakað af íslenskum sagnfræðingum, þ.e.
ritdómar 233
Saga haust 2009 UMBROT NOTA-1_Saga haust 2004 - NOTA 25.11.2009 12:44 Page 233