Skírnir - 01.04.2003, Blaðsíða 52
46
GOTTSKÁLK Þ. JENSSON
SKÍRNIR
Franskir og enskir húmanistar á sextándu og sautjándu öld lög-
uðu þessi ströngu viðhorf Italanna að eigin aðstæðum. Þeir vissu
vel að lönd þeirra byggju ekki yfir glæstri klassískri fornöld eins og
Italía. Þess vegna reyndu þeir að upphefja afrek landsmanna sinna
á miðöldum, sem þeir nefndu yfirleitt fornöld (antiquitas) sína, og
sneiddu þannig hjá neikvæðri merkingu miðaldahugtaksins með
því að lýsa aðdáun sinni t.d. á gotneskum arkitektúr eða kveðskap
á móðurmálunum.23 Danir voru þátttakendur í þessari latnesku
deilu um gildi menningar Norðurálfu út frá viðmiði Suðurálfu.
Þegar árið 1514 gaf Christiern Pedersen (1480?—1554), helsti frum-
kvöðull húmanismans í Danmörku, út í París hina miklu latnesku
Danasögu Saxos, Gesta Danorum, sem skrifuð var um 1200, og
upp frá því vísuðu danskir húmanistar óspart til þessa ritverks sem
helstu sönnunar þess að Danmörk væri ekki barbaraland. Þeir voru
svo heppnir að Erasmus frá Rotterdam, fremsti húmanisti sextándu
aldar, hafði í samræðu sinni um góðan latínustíl, Ciceronianus sive
De optimo dicendi genere (Basel 1528), vottað að frásagnarlist
Saxos væri glæst, mikilfengleg og aðdáunarverð, einkum þegar þess
væri gætt hvar og hvenær Gesta Danorum væri skrifað.24
íslenskar aðstæður á miðöldum voru að einhverju leyti sér-
stæðar, ekki vegna þess að latína hafi ekki gegnt veigamiklu hlut-
verki hér á landi sem ritmál, heldur vegna þess að hér var óvenju-
mikið skrifað á móðurmálinu, þótt ritöld hæfist seint. Heimildir
eru til um a.m.k. átta íslensk latínurit frá miðöldum, sum alllöng.
Þessi rit eru nú glötuð eða aðeins varðveitt í þýðingum - utan
brotin af Vita s. Thorlaci.25 Ritun móðurmálsins mótaðist hægt
23 Grafton 1987, 308-309.
24 Erasmus frá Rotterdam 1967-80, VII, 272.
25 Latínubrotin um Þorlák biskup eru prentuð hjá Gottskálki Jenssyni 2002. Sæ-
mundur Sigfússon (1056-1133) var fyrstur íslenskra latínuhöfunda og skrifaði
um Noregskonunga. Þá koma þeir Gissur Hallsson (1125?—1206) (Flos
peregrinationis), Oddur Snorrason (Ólafs saga Tryggvasonar og Yngvars saga
vtðförla; sbr. Hofmann 1981 og 1984), höfundur Vita s. Thorlaci og Gunnlaug-
ur Leifsson (Ólafs saga Tryggvasonar, vitranir um Þorlák helga [sbr. Aðra jar-
teinabók Þorláks, kafla 171 \,Jóns saga helga, Ambrosíus tíðir), allir um og eftir
1200. Lestina rekur Arngrímur Brandsson (d. 1361) ábóti sem skrifaði Guð-
mundar sögu biskups um miðja 14. öld, líklegast á latínu.