Skírnir - 01.04.2003, Blaðsíða 67
SKÍRNIR
PURITAS NOSTRÆ LINGVÆ
61
Það er hugsanleg spilling hinnar óspilltu íslensku sem kallar á mál-
hreinsunarstefnu Arngríms, ekki viðurkenning þess að tungan sé
spillt. Hann neitar því ekki að íslenska gæti orðið fyrir breyting-
um smátt og smátt, en að hún geti tekið gagngerum breytingum á
skömmum tíma telur hann ómögulegt. Til þess að varðveita tung-
una geta Islendingar einkum stuðst við tvennt: handritin, sem
hann segir troðfull af fornum hreinleika (puritas) og stílfegurð (ele-
gantia), og lítil samskipti við útlendinga. I fyrra tilvikinu heyrum
við greinilega skólameistarann í Arngrími tala. Orðið elegantia,
sem er lykilorð í hinni vallísku málhreinsun latínunnar, kallast
óneitanlega á við titil og texta Hólaútgáfunnar á Elegantiae Latini
sermonis Vogelmanns. Hliðstæðurnar eru einnig augljósar. Hjá
Valla er það málnotkun (usus) rómverskra fornaldarhöfunda, hér
málnotkun íslenskra handritaskrifara sem á að tryggja fornan
hreinleika og stílfegurð og halda tungunni frá því að spillast (cor-
rumpi).
Þriðja ráðið sem Arngrímur bætir við, að temja sér í ræðu og
riti að sletta ekki dönsku og þýsku, er nátengt latneskum húman-
isma. Eins og við sáum að ofan er vandamálið þekkt úr ritum forn-
aldarhöfunda, einkum Ciceros. Sagnorðin sem Arngrímur notar í
latneskum texta sínum eru Danizare, „að sletta dönsku“, og
Germanizare, „að sletta þýsku“. Endingarnar, -izare, eru af grísk-
um uppruna, og í hugum húmanista hafa þær tengst annarri sögn,
barbarizare, „að tala eins og barbari" eða „útlendingur". Arn-
grímur er hér að vara íslendinga við að spilla íslensku með lat-
neskum sagnorðum sem mynduð eru á sama hátt og sögnin bar-
barizare sem latínumenn notuðu þegar þeir vöruðu hver annan
við að spilla latínu. Eins og latneskir höfundar frá því í fornöld
berst hann gegn barbarisma í hinni hreinu tungu, og eftir forskrift
ítalskra húmanista er það þýskur (og danskur) barbarismi sem
Arngrímur beinir spjótum sínum að. Eini munurinn er sá að í lat-
neskri orðræðu Arngríms hefur íslensk tunga komið í stað latínu.
Að dæmi Arngríms fóru aðrir íslenskir lærdómsmenn á sautj-
ándu og átjándu öld, sem kepptust við að fullyrða um íslenska
tungu, á latínu, það sama og Lorenzo Valla hafði sagt um lingva
Romana, að hið hreina fornmál væri svo blæbrigðaríkt og vand-