Skírnir - 01.04.2003, Blaðsíða 183
SKÍRNIR
ÞÝÐINGAR í TÍMA OG RÚMI
177
í greininni „Zeit und Tempus in der Saga“ eftir van den Toorn10 er að
finna samantekt yfir tilraunir til að skýra þetta fornsagnafyrirbæri. Einn
af höfundunum sem þar er vitnað í setur fram þá kenningu að „þátíðin sé
notuð til að gefa stemninguna og þegar frásögnin rís sem hæst“, en ann-
ar, sem skrifaði aðeins fáum árum fyrr, hélt því fram að „þátíðin samsvari
yfirveguðu og hófstilltu hugarástandi og skapi fyrst og fremst ‘ákveðna
dempun’."* 11 Báðir höfundar nota sama textann úr Heiðarvíga sögu til
stuðnings máli sínu.
Van den Toorn sjálfur finnur enga fullnægjandi skýringu á tíðanotk-
uninni og er sammála Staffan Björck um að notkun sögulegrar nútíðar í
fornsögunum hafi ekkert einkenni sem greini hana frá þátíðinni: „Það er
hvergi auðvelt að finna að önnur tíðin gefi aðra tímatilfinningu, svo sem
tilfinningu um að vera nær núinu, en hin.“12
Nokkrum árum síðar reyndi Carl C. Rokkjær að nálgast efnið úr
annarri átt. Hann skoðar notkun sögulegrar nútíðar og þátíðar í forn-
íslenskum bókmenntum (fyrir 1250) eftir tímaás, að svo miklu leyti sem
það er gerlegt vegna óvissu um ritunartíma margra verka. Merkilegasta
niðurstaða hans er að söguleg nútíð er varla til í elstu verkunum, sem snú-
ast fyrst og fremst um söguleg efni, eins og íslendingabók og Landnáma-
bók. Notkun hennar vex síðan frekar snöggt, en lítur þó út fyrir að vera
tengd bókmenntategundinni frekar en ritunartímanum: því minni alvara
sem einkennir verkið, því líklegra er að það hafi allhátt hlutfall sagna í
sögulegri nútíð.13
Rokkjær álítur að höfundar fornsagna hafi notað sögulega nútíð til að
gæða frásögn sína líflegum tóni. Notkun hennar er, eins og hann bendir
á, ekki takmörkuð við fornsögurnar heldur er hana einnig að finna í
skáldsögum og smásögum nútímans, þar sem hún skapar þjóðlegan blæ
(hann sjálfur nefnir Blicher; Björck vísar til Strindbergs en van den Toorn
vitnar í Thackeray). Síðan gerir Rokkjær tilraun til að greina þau dæmi í
fornsögum þar sem söguleg nútíð kemur fyrir. Niðurstaða hans er sú að
sagnir sem líklegastar eru til að vera í nútíð eru þær sem innleiða beina
ræðu: segja, svara, spyrja (en þó ekki mæla, sem er næstum aldrei í nútíð),
og þær sagnir sem hann kallar „hreyfingar- eða flutningasagnir", m.a.
10 Van den Toorn, M. C. „Zeit und Tempus in der Saga“ í Arkiv för nordisk filologi
LXXVI (1961), bls. 134-152.
11 Lehmann, W. Das Presens historicum in den íslendinga sögur. Wiirzburg
(1939), tilvitnun úr van den Toorn (1961), bls. 147.
12 Björck, S. Romanens formvarld: studier iprosaberdttarens teknik. Stokkhólmi:
Natur och kultur (1983), bls. 57.
13 Mjög tíð notkun sögulegrar nútíðar í verkum þýddum snemma á miðöldum,
eins og Breta sögum og Trójumanna sögu, vekur spurningar um að hversu
miklu leyti latnesku frumtextarnir hafi haft áhrif á val þýðandans á sagnatíðum.