Bókasafnið - 01.07.2018, Side 28

28 Bókasafnið
útgáfan „þeirra“ skildi lenda á listanum og síðast en ekki
síst, akademískir bókasafnsfræðingar sem eru að hans sögn
svo blindaðir af réttrúnaði á opinn aðgang að þeir oft á tíð-
um bregðast siðferðislegum skyldum sínum um að benda á
veikleika opins aðgangs (Beall, 2017).
Listi Beall hefur hlotið töluverða gagnrýni. Ekki er að-
gengileg umfjöllun og greining á öllum þeim útgefendum
sem lent hafa á listanum og því getur vera útgefenda á
honum verið ómakleg (Silver, 2017). Auk þessa takmarkar
Beall sig við þá útgefendur sem gefa út í opnum aðgangi,
en rányrkjuútgefendur eru ekki allir með hugann við opinn
aðgang. Að halda úti lista yfir óæskilega útgefendur hefur
einnig sætt gagnrýni þar sem aðferðin þykir ekki endilega
siðferðislega verjandi og betra væri að halda úti listum um
góða útgefendur.
Viðhorf Beall til opins aðgangs er kapítuli út af fyrir sig og
tengir hann í raun tilkomu rányrkjuútgáfa sérstaklega við
tilkomu þess útgáfuforms. Hann heldur með réttu fram að
með opnum aðgangi hafi tíðni þesskonar útgáfa aukist enda
er hugmyndin um hinn gyllta opna aðgang aðlaðandi fyrir
rányrkjuútgefendur. Ég er hins vegar ekki sammála skoðun
Beall á því að hugmyndin um opinn aðgang sé meginorsök
þess að rányrkjuútgáfa sé farin að blómstra, enda eru þess
mörg dæmi að rányrkjuútgáfurnar reyni að fara aðrar leiðir
til að græða á fræðimönnum, líkt og sjá má með gervi-Jökul.
Til er fjöldi tímarita í opnum aðgangi en þó er staðan í dag
þannig að flest þekktustu fræðiritin sem bera hæstu áhrif-
astuðlana og vega hve mest í átt að framgangi fræðimanna
í starfi eru enn þau sem gefin eru út í gróðaskyni af stórum
útgáfufyrirtækjum, sjá t.d. („InCites Journal Citation
Reports“, 2017).
Í sjálfu sér ætti höfundur fræðigreinar aldrei að þurfa að
borga með greininni sinni, enda er það næg fórn fyrir hann
að gefa útgefanda dreifingarréttinn og gefa vinnuna sem fer
í að semja og lagfæra greinina. Þó hafa flestir viðurkenndu
útgefendanna, svo sem Elsevier, Taylor & Francis og fleiri
búið til eitthvað sem þeir kalla „golden open access“ og er
svar þeirra við kröfunni um opinn aðgang. Gullinn opinn
aðgangur og ýmsar útfærslur af honum ganga út á að láta
höfunda eða þá sem styrkja rannsóknir borga fyrir að fá að
gera greinina aðgengilega strax í opnum aðgangi („Taylor &
Francis Online“, e.d.).
Rányrkjuútgefndurnir notfæra sér gullnu leiðina, enda gerir
það muninn á þeim og hinum viðurkenndu útgefendum
töluvert óljósari. Það virðist ekkert óeðlilegt lengur að ætlast
til þess að höfundur borgi fyrir birtingu á grein sinni.
Mörg fræðitímarit rukka höfunda einnig sérstaklega
fyrir birtingu greinar og eru með eitthvað sem kallast
„publication fee“. Það er ekki merki um að um rányrkjuút-
gefanda sé að ræða þótt útgefandinn krefjist gjalda af höf-
undi, en það hlýtur þó að viðurkennast að hér eru útgefend-
ur að senda höfundum reikninginn fyrir útgáfu greinarinnar
í anda sjálfsútgáfunnar, og í raun aðeins útgefandinn sjálfur
sem getur dæmt um hvort sú upphæð gangi upp í kostn-
aðinn við verkið eða hvort afgangur verður af sem stungið
er í vasann. Sem dæmi má benda á tímaritið Proceedings
of the National Academy of Sciences of the United States
of America (PNAS) (ISSN: 1091-6490) sem er fræðirit í
hæsta gæðaflokki. Útgefandinn rukkar höfunda fyrst um út-
gáfugjald (publication fee), sem er frá 1.700$ upp í 2.830$
og ef höfundur vill að greinin sé í opnum aðgangi þarf hann
að greiða aukalega 1.450$. Til að grein birtist þar í opnum
aðgangi þarf höfundur því að borga hátt í 400.000 krónur
hið minnsta fyrir birtingu greinarinnar („Procedures for
Submitting Manuscripts“, e.d.).
Rányrkjuútgefndurnir notfæra sér gullnu leiðina, enda gerir
það muninn á þeim og hinum viðurkenndu útgefendum
töluvert óljósari. Það virðist ekkert óeðlilegt lengur að ætlast
til þess að höfundur borgi fyrir birtingu á grein sinni. Nú
er mögulegt að láta höfundinn borga fyrir útgáfu greinar
sinnar og biðja hann síðan um að borga aftur fyrir að hafa
greinina í opnum aðgangi.
Útgefendur hallast í þá átt að hirða sjálfir allan mögulegan
hagnað af útgáfum fræðirita en senda höfundum reikn-
inginn, sem er ýmist í takt við kostnað eða hærri. Helsti
munurinn á rányrkjuútgáfum og virtum útgáfum virðist
þó vera sá að hjá virtum útgefenda býðst almennilegur
yfirlestur, birting í raunverulegu virtu fræðitímariti og raun-
veruleg stig til framgangs hjá háskólunum. Rányrkjuútgef-
endur segjast bjóða allt þetta, en þegar upp er staðið reynist
ekkert af því haldbært.
Hvað er til ráða?
Viðbrögð fræðaheimsins við rányrkjuútgáfum hefur verið
að birta tékklista til að hjálpa fólki að velja áreiðanlega
útgefendur. Þá er mögulegt að fletta upp á áhrifastuðli
ritrýndra tímarita í Web of Science til að vita hversu mikil-
vægt tímaritið er.
Think Check Submit (thinkchecksubmit.org) er einföld
vefsíða þar sem farið er yfir örfá atriði sem ættu að minnka
líkurnar töluvert á því að lenda í klóm rányrkjuútgáfu. Þar
er farið yfir atriði á borð við eftirfarandi sem geta skipt
sköpum:
• Þekkir þú eða samstarfsfólk þitt til tímaritsins?
• Hefur þú lesið greinar í tímaritinu áður?
• Kannastu við ritstjórnarmeðlimi? Nefna þeir tímaritið á
heimasíðum sínum?
• Er útgefandinn meðlimur í viðurkenndum samtökum.
Think Check Submit er einfalt en gagnlegt tæki til að sann-
reyna gæði útgefenda og tímarits en auðvitað ekki fullkomið
heldur og tímarit með stolin nöfn gætu sloppið framhjá í
skoðunarferlinu („thinkchecksubmit“, e.d.).
Það er einnig gagnlegt að fletta upp útgefanda og nafni
tímarits á lista Beall, sem var upprunalega haldið út á www.
scholarlyoa.com en má nú nálgast á https://beallslist.weebly.
com/. Notkun listans verður þó að vera með varúð enda er
listinn umdeildur og vera eða fjarvera útgefenda á listanum
ekki endilega staðfesting á starfsaðferðum þeirra. Á vefsíð-
unni er hins vegar einnig aðgengilegur gátlistinn sem Beall
setti saman með það að markmiði að meta útgefendur á