Ljósmæðrablaðið - 01.12.2016, Blaðsíða 14
14 Ljósmæðrablaðið - desember 2016
Það er ekki hlutverk ljósmæðra, að taka barn með töngum, en hitt
þurfa þær að bera skyn á, hvenær tangartak geti komið til mála. Svo
að þær geti látið nálgast lækni í tíma, ef svo ber undir.1
Þannig hljóðar texti sem birtist í kennslubók handa ljósmæðrum,
Ljósmóðurfræði, sem kom út í Reykjavík árið 1923. Höfundur
bókarinnar var Kristian Kornelius Hagemann Brandt, prófessor í
yfirsetufræðum og kvensjúkdómum við Háskólann í Osló. Í bókinni
kemur einnig fram að fæðingartöngin væri eitthvert aðgerðarmesta
áhald fæðingarlæknis „til þess að ná burði frá konu um eðlilega
fæðingarveginn.“2 Þegar Ljósmóðurfræði kom út hafði ein ljósmóðir
á Íslandi hlotið leyfi landlæknis til að beita fæðingartöng. Tilgangur
með þessari grein er að fjalla um fyrstu íslensku ljósmóðurina sem
hlaut leyfi til að beita fæðingartöng og einnig verður saga tangar-
innar rakin í stuttu máli.
Saga fæðingartangar
Á síðari hluta 16. aldar var fundin upp fæðingartöng af frönskum
bartskera, William Chamberlen (1530−1631), sem átti eftir að verða
fyrirrennari þeirra gerða tanga sem áttu eftir að koma síðar. Töngin
sem hann hannaði var úr járni með tveimur aðskildum blöðum til að
krækja um höfuð barnsins, draga það í gegnum fæðingarveginn og ná
því lifandi út. Chamberlen og fjölskylda hans gættu hönnun tangar-
innar vandlega og þegar farið var með töngina til kvenna í barnsnauð
báru tveir einstaklingar þungan kassa á milli sín og inn í húsið. Þar
var tjaldað í kringum konuna og barnið dregið út með tönginni án
þess að hún sæi til. Fæðingartöng var gerð opinber snemma á 18. öld.
1 Kr. Brandt, Ljósmóðurfræði, bls. 376−377.
2 Kr. Brandt, Ljósmóðurfræði, bls. 374.
Upp frá því fór fæðingartöng að verða sameign lækna og alls konar
tangir komu á markaðinn.3
Á 18. öld voru til margar ólíkar gerðir af fæðingartöngum og unnu
margir læknar að því að endurbæta og fullkomna þær. Einn þeirra
sem gerði endurbætur á töng á 18. öld var skoskur læknir, William
Smellie. Áhugi á hönnun fæðingartangar vaknaði hjá honum þegar
hann sjálfur notaði slíkt áhald fyrst árið 1737. Í bók sinni, A Treatise
on the Theory and Practice of Midwifery frá 1752 segir Smellie að
sér hafi þótt sú töng löng og illa formuð þannig að hann átti í erfið-
leikum með að stjórna henni af öryggi til að ná góðu taki á höfði
barnsins. Rekur Smellie frásögn af því þegar hann fór að starfa
sem fæðingarlæknir og var staðráðinn í að fylgja fordæmi annarra
fæðingarlækna en eftir að hann sjálfur missti nokkur börn og mæður
í fæðingu hóf hann að beita eigin hyggjuviti. Ef ekki var hægt að
venda barni í fæðingu var venjan sú að losa um höfuð þess og draga
það út með krók. Sagði hann að það vekti ugg meðal fæðandi kvenna,
sem tekið höfðu eftir því að þegar leitað var á náðir fæðingarlækna
væri úti um móður, barn eða bæði. Af þeim sökum segist Smellie
hafa farið að hugleiða að betrumbæta fæðingartöngina. Hann taldi
reynsluna hafa sýnt að margt barnið ætti tönginni líf sitt að launa.
Smellie notaðist við aflfræðinga og íhugaði hvernig lögmálin um
nákvæmar mælingar á ummáli og lögun mjaðmagrindarinnar, lögun-
ina á höfði barnsins og því hvernig eðlilegar fæðingar gengju fyrir
sig. Fæðingartöngin sem Smellie hannaði barst til Íslands frá Kaup-
mannahöfn árið 1784. Skráði Jón Sveinsson landlæknir í bréfabók
sína að embættið ætti eina „Smellies tang til barselkoner.“4
Árið 1804 fékk embætti landlæknis á Íslandi senda nýja fæðin-
3 Erla Dóris Halldórsdóttir, Fæðingarhjálp á Íslandi 1760–1880, bls. 54−55.
4 Erla Dóris Halldórsdóttir, Fæðingarhjálp á Íslandi 1760–1880, bls. 56.
F R Æ Ð S L U G R E I N
Tangarleyfi íslenskrar ljósmóður
Dr. Erla Dóris Halldórsdóttir
Sagnfræðingur BA, MA og PhD og
hjúkrunarfræðingur með sérmenntun
í gjörgæsluhjúkrun. Starfar nú sem
sjálfstætt starfandi sagnfræðingur