Ljósmæðrablaðið - 01.12.2016, Side 15

15Ljósmæðrablaðið - desember 2016
gartöng, Fried‘s accoucheur tang.5 Þriðja fæðingartöngin barst til
Íslands árið 1825. Þá fékk Jón Thorstensen landlæknir senda frá
Kaupmannahöfn Saxtorps accoucher töng. Töngin var uppfinning
Matthiasar Saxtorph, fæðingarlæknis við læknadeild Hafnarháskóla,
árið 1791. Þessi fæðingartöng hafði lamir á handföngum þannig að
hægt var að beygja tangarblöðin saman þannig að auðvelt var að
ferðast með töngina annaðhvort fótgangandi eða á hesti.6
Fæðingartöngin tákn um stöðu og mikilvægi
Eitt þeirra læknaáhalda sem ljósmæðrum hefur verið meinað að
nota af læknum er fæðingartöng, en hún var mikilvægasta áhaldið
sem hægt var að beita í erfiðum fæðingum. Tangirnar voru þó ekki
einungis hjálpartæki heldur líka tákn fyrir mikilvægi og stöðu lækna.
Í rauninni voru það ekki lög sem bönnuðu ljósmæðrum að notast við
fæðingartöng heldur voru það óskráðar reglur, settar af landlækni.
Fyrsta kennslubókin þar sem orðið fæðingartöng kemur fyrir er
bókin Stutt ágrip af yfirsetukvennafræðum frá árinu 1789. Þar kemur
fram að ef móðirin er „máttvana orðin til að fullkomna fæðinguna“
skyldi ljósmóðirin láta sækja lækni til að draga barnið út með töng.7
Á þessum tíma var aðeins til ein fæðingartöng í landinu, eins og áður
hefur komið fram, og var geymd á heimili Jóns Sveinssonar, land-
læknis í Nesi við Seltjörn.8
Fæðingartöng hefur verið sumum fræðimönnum þyrnir í augum
og telja fræðimenn eins og Datha Clapper Brack, Jane B. Donegan
og fleiri að á 18. öld þegar læknar hófu að beita fæðingartöngum
í fæðingum hafi ljósmæðrastarfið sem var í höndum kvenna runnið
úr greipum þeirra og í hendur læknanna.9 Sá óvenjulegi atburður
gerðist í Svíþjóð árið 1829, að lærðum ljósmæðrum var leyft að
nota fæðingartangir við erfiðar fæðingar. Sænskur prófessor við
Karolinska institutet í Stokkhólmi og kennari ljósmæðra, Pehr
Gustaf Cederschjöld, kom því til leiðar að ljósmæður fengu leyfi
sænska heilbrigðisráðsins til að beita fæðingartöngum í erfiðum
fæðingum og tryggja þannig farsæla fæðingu. Hinn 2. mars 1829
gekk fyrsta sænska ljósmóðirin, Anna Svensdotter frá Järnasókn í
Kopparbergslän, undir „instrumentexamen“ hjá Cederschjöld, meðal
annars í beitingu á fæðingartöng. Teljast sænskar ljósmæður þær
fyrstu í heiminum sem veitt var leyfi til að nota fæðingartangir að
5 ÞÍ. Skjalasafn landlæknis A, 3. Bréfabók 1804–1819, bls. 10; Kristinn Magnússon,
„Lækningaminjar. Lækningar frá elstu tímum til 19. aldar“, bls. 94.
6 Erla Dóris Halldórsdóttir, Fæðingarhjálp á Íslandi 1760–1880, bls. 55−56.
7 Saxtorph, Matthias, Stutt ágrip af yfirsetukvennafræðum, bls. 110, 233.
8 Erla Dóris Halldórsdóttir, Fæðingarhjálp á Íslandi 1760–1880, bls. 56.
9 Datha Clapper Brack, „Displaced-The Midwife by the Male Physician“, bls. 88;
Adrian Wilson, The Making of Man–midwifery, bls. 3, Lyle Massey „Pregnancy and
Pathology: Picturing Childbirth in Eighteenth-Century Obstetric Atlases“, bls. 73:
Jane B. Donegan, Women & Men Midwives: Medicine, Morality, and Misogyny in
Early America, bls. 4.
undangengnu sérstöku prófi hjá lækni.10 Sænski sagnfræðingurinn
Christina Romlid telur að leyfið hafi sænskar ljósmæður fengið frá
embættismönnum sænska heilbrigðisráðsins vegna skorts á læknum
til sveita. Í raun stóð það ráð á brauðfótum vegna þessa ástands. Til
að efla vald sitt og útbreiða heilbrigðisvísindi beittu þeir ljósmæðrum
sem vopni og má segja að ráðið hafi aukið vald sitt með hjálp þessara
kvenna. Finnskum ljósmæðrum var einnig leyft að beita fæðingar-
töngum eftir að þær höfðu gengist undir nám og lokið prófi, en það
gerðist fyrst árið 1879.11 Mjög líklegt er að Ísland sé þriðja landið
sem leyfði ljósmóður að beita fæðingartöng en það leyfi var aðeins
bundið við eitt ákveðið ljósmóðurumdæmi, Hofshrepp í Öræfum árið
1910.12
Tvær ljósmæður óska eftir því að fá að beita fæðingarstöngum
Árið 1910 fékk íslensk ljósmóðir leyfi landlæknis hér á landi til
að beita fæðingartöng. Ekki fór hún sjálf fram á það leyfi eins og
tvær íslenskar ljósmæður höfðu gert á 19. öld og var báðum synjað.
Önnur þeirra var Helga Egilsdóttir sem lauk ljósmóðurprófi frá
Jordemoderskolen í Kaupmannahöfn 1. maí 1854. Þegar Helga kom
aftur til Íslands sama ár settist hún að á Akureyri og varð ljósmóðir
þar. Helga sótti um leyfið 1865. Hin konan sem sótti um tangarleyfi
var Þórunn Gísladóttir árið 1872.
Helga Egilsdóttir, ljósmóðir á Akureyri, skrifaði Jóni Hjalta-
lín landlækni bréf 18. febrúar 1865 þar sem hún fór fram á að sér
yrði veitt læknisleyfi til að mega nota fæðingartöng í sérhverju því
tilfelli sem henni virtist fæðing með engu móti geta gengið fyrir sig
án tangarinnar. Í bréfinu kom fram að hún hafði setið yfir konum í
barnsnauð og látið sækja lækni til að ná barninu með fæðingartöng.
Þegar læknirinn hafi svo komið hafi barnið stundum verið fætt en
stundum hafi læknirinn þurft að nota töngina.13 Með bréfi Helgu til
landlæknis fylgdi annað frá Jóni Finsen, héraðslækni á Akureyri,
10 Christina Romlid, Makt, motstånd och förändring: Vårdens historia speglad genom
det svenska barnmorskeväsendet 1663–1908, bls. 208−211; Lisa Öberg, Barnmorsk-
an och läkare. Kompetens och konflikt i svensk förlossningsvård 1870–1920, bls.149.
11 Christina Romlid, Makt, motstånd och förändring, bls. 208−211.
12 ÞÍ. Skjalasafn landlæknis C, 58. Bréf til landlæknis. Yfirsetukonur 1906–1911.
13 DRA. 2183 B. Danmarks Jordemoderskole, København. Protokol, Jordemoderud-
dannelsens historie, „Jordemoderkommissionen“, færdiguddannede jordemødre
1739–1982, bls. 316; Sjá um Helgu Egilsdóttur í Ljósmæður á Íslandi I. bindi, bls.
260−261.
Smellies töng úr stáli.
Fæðingartöng Saxtorph´s.