Bæjarblaðið - 29.07.1958, Blaðsíða 3

Þriðjudagur 29. júlí 1958
BÆJARBLAÐIÐ
3
Okkur Islendingum er
menningin afar kært umræðu-
efni, og óvíða í veröldinni hef-
ir sveitamenningin verið hlað-
in slíku lofi sem hér. Það er
átakanlega hnyttin athuga-
semd, sem danska skáldið
Martin A. Hansen skýtur inn
í ferðasögu þá um Island, er
hann reit skömmu áður en
hann dó, en þar segir eitthvað
á þessa leið: — Fáum þjóðum
er eins ljúft að lofa sveitamenn
-inguna og Islendingum og
Norðmönnum, en fáar þjóðir
gera eins mikið til að útrýma
henni og einmitt þær hinar
sörnu. — I þessari skarplegu
athugasemd er fólgirm alvar-
legur sannleikur, sem er þegar
orðinn mörgum hugsandi
mönnum áhyggjuefni, en allt
á isínar orsakir og einnig þessi
þróun mála hjá oss Islending-
um og Norðmönnum.
Breyting á menningar-
háttum.
Þegar rætt er um menningu
íslendinga áður fyrr og þann
menningararf, sem geymdur
er frá gamalli tíð, er ævinlega
um sveitamenningu að ræða,
því að ella hefði hér engin
menning verið, því 'að þá voru
allir Islendingar sveitamenn.
Nú er hlutfallinu raskað kyrfi-
lega og meirihluti ibúa þessa
lands búa nú í þurrabúðum
kaupstaðanna og hafa að tals-
vert miklu leyti rofnað úr
tengslum við íslenzka sveit og
sveitalíf. Hefir þetta orðið með
skjótum hætti, svo að erfitt er
fyrir ungt fólk nú að átta sig
á, hve skammt til baka liggur
alræói sveitamenningarinnar á
á íslandi.
I hverju var sveita-
menningin fólgin?
En í hverju var svo menn-
ingarlíf sveitanna áður fyrr
fólgið? Það er erfitt að skýr-
greina orðið menningu og
menningarlif svo að fullnægj-
andi sé, en þó má sjálfsagt
isvara því til, að það hafi verið
fólgið í því að stunda þær list-
ir, þau fræði og þær íþróttir,
sem þá voru þekktar og hægt
var að koma við, slík sem lífs-
skilyrði og aðstæður voru. —
Auðvitað er einnig til önnur
'hlið á menningunni, en það er
verkmenningin og þrifnaðar-
menningin. Þar ætla ég, að við
getum verið sammála um, að
miklar og óskoraðar framfarir
hafi á orðið, og því mun ég
eyða fáum orðum að þessum
þáttum menningarinnar, en
snúa mér aftur að hinum. List-
greinarnar voru ekki margar
fyrr meir, en ein bar þó ægis-
hjálm yfir þær allar, og í
þeirri grein var lyft grettis-
tökum, sem víðfrægt er, en það
var skáldskaparlistin, enda
þurfti til hennar lítil og ódýr
veraldleg hráefni. Myndlistin
var fábrotin og þjáðist af stöð-
ugum verkfæra- og hráefna-
skorti, en þó voru líka til vel
hlutgengir menn á því sviði.
Tónlistin var mjög frumstæð
ÞORVALDUR ÞORVALDSSON, kennari:
Listir og metwinQMmói dveifbýlisins
Á fundi Stúdentafélags Miðvesturlands
í Bifröst 28. júní s. 1. flutti Þorvaldur
Þorvaldsson framsöguerindi um listir
og menningarmál dreifbýlisins, sveita,
þorpa og kaupstaða, annara en Reykja-
víkur. Drap hann á fjölmargt, sem nú
er mjög til umræðu, benti á leiðir og
úrræði. — Hér birtist fyrri hlutinn af
erindi Þorvaldar.
og hljóðfærin næstum engin,
leiklist vissu fáir hvað var. —
Dansinn koðnaði niður meir og
meir, bæði vegna andstöðu
kirkjunnar og ef til vill lika
vegna hins, að baðstofumar
gerðust minni og minni og
gólfrýmið leyfði því ekki mikl-
ar sveiflur. Þannig mætti lengi
telja, við þau lífskjör, sem hér
var lifað á miðöldum, voru
naumast aðstæður til annarar
tómstundaiðju og svölunar
sköpunarþrá m,annsins barna,
en orðsins list, því að alltaf
var hægt að útbúa borðskrifli
til að skrifa við.
íþróttirnar.
Þá voru íþróttir ekki fjöl-
skrúðugar á þeim tíma, enda
voru þá fá met sett. Ein íþrótt
þraukaði þó gegnum allar
hörmungar þjóðarinnar, en
það var glíman, og það er fyrst
nú, er vér höfum eignazt
íþróttahallir, íþróttavelli og
íþróttakennara, að feigðarsvip-
ur er kominn á þessa fallegu
og sérkennilegu íþrótt, sem
með sanni getur kallast arfur
frá íslenzkri sveitamenningu.
Um áhuga manna fyrir íþrótt
þessari þegar fáar aðrar íþrótt-
ir voru til á landi hér, vitnar
þessi vísa, sem ort var í spaugi
um þingeyska glímumenn
skömmu eftir aldamótin síð-
ustu, en hún er þannig:
Það má segja um þessa menn,
að þeir eru ekki latir.
Tölta þeir héruð tvenn og þrenn
til að liggja flatir.
Bókleg menning.
Ef tómstund gafst á sveita-
heimili á dimmu vetrarkvöldi
áður fyrr, þá var ekki margra
kosta völ um skemmtan eða
tómstundagaman. Útvarp var
óþekkt orð, spil voru víða illa
séð nema á stórhátíðum, en
bókin gat alltaf veitt þreyttum
manni hvíld og fengið hann
til að gleyma brauðstritinu
stund og stund. Þvi varð hún
snemma vel metinn félagi og
leiðsögumaður, en mörgum
varð hún ástríða og nautn,
jafnvel svo, að bústörfin sátu
á hakanum vegna lesþorsta bú-
endanna.
Til er gömul frásögn um
það, að danskur búhöldur ferð-
aðist til Islands til að kynna
sér sveitalíf og sveitastörf hér
á landi. Eftir heimkomuna til
Danmerkur var hann spurður,
hver honum fyndist helzt vera
munurinn á dönskum og is-
lenzkum bændum, og svaraði
hann á þessa leið: — Danskir
bændur eru yfirleitt mjög fróð-
ir um allt er lýtur að landbún-
aði, en þess utan eru þeir næsta
fáfróðir. En íslenzkir bændur
eru víða heima í bókmenntum,
sögu og skáldskap, tala jafnvel
latínu, en um landbúnaðinn
sjálfan vita þeir næstum hreint
Þorvaldur Þorvaldsson
ekki neitt. — Þó að saga þessi
sé ýkt, fer hún nokkuð nærri
sannleikanum.
Það hefir ekki verið upp-
örvandi starf á miðöldum að
vera bóndi á Islandi og vera
dæmdur til þess að horfa á
býlin dragast saman og drafna
niður og afurðirnar minnka ár
frá ári. Það er því skiljanlegt,
að menn þessir leituðu hug-
svölunar í frásögnum, sem
voru svo fjarlægar landbúnaði
og sveitastörfum, eins og ridd-
aramennska, vopnagnýr og
hetjulíf konunga og keisara.
Islendingasögur segja lítt frá
daglegum störfum bóndans,
sveitalífsrómanar voru ekki
skráðir hér á landi fyrr en hjá
Jóni Thoroddsen. Hvergi verða
dagdraumarnir rishærri og ó-
raunverulegri, heldur en hjá
smælingjanum, sem á einskis
úrkosta. Hjá hinum, sem allir
vegir eru færir, verða þeir
raunverulegri og neðan skýja.
I basli hversdagsleikans var
það lífgjafi margra að geta
lifað öðrum þræði í frásögnum
af hetjum og riddurum og
flakkað með þeim um lönd og
álfur, þegar engin von var
annarra ferðalaga. I ljóðabréfi
til Guttorms Guttormssonar
segir Örn Arnarson:
I torfbæjum öreiga æska
spann óskanna gullinþráð
og orti sér ævintýri,
sem aldrei var sagt né skráð.
Við bjarma frá blaktandi týru
sást blómskrúðug framtiðarströnd
Með hendur á hlummi og orfi
vann hugurinn ríki og lönd.
Kvöldvökur og útvarp.
Ef litið er á menningarlíf
sveitanna í dag, fer ekki hjá
því að oss verður ljóst, að mikl-
ar breytingar hafa átt sér stað.
Kvöldvakan er ekki lengur ís-
lenzkur alþýðuskóli, heldur
unir sveitafólk flest kvöld við
útvarpið og lætur það skipu-
leggja kvöldvökuna, ef svo má
að orði kveða. — Kvöldvakan
gamla gerði þær kröfur til sér-
hvers heimilismanns, að hann
væri ekki einungis hlustandi,
heldur beinn þátttakandi
hverju sinni. Útvarpið gerir
engar kröfur til hlustendanna
aðrar en þær, að þeir nenni að
að hlusta og borgi afnotagjald-
ið á réttum tíma. Ég hefi stund-
um verið að hugsa um, hvort
aftur yrðu teknar upp kvöld-
vökur á sveitaheimilum, ef út-
varpinu yrði lokað, en við nán-
ari umhugsun tel ég það mjög
vafasamt. Ein meginástæðan
fyrir dauðadómi kvöldvökunn-
ar í íslenzkum sveitum er ekki
bara útvarpið, heldur fólks-
fæðin í sveitunum, sem á
einnig sinn þátt í að lama og
drepa marga aðra þætti menn-
ingar þar.
Flóttinn úr sveitunum.
Hinar risastóru framkvæmd-
ir og nýjungar í fiskveiðum og
iðnaði hafa dregið fólkið svo
þúsundum skiptir að sjávarsíð-
unni, svo að algjör landauðn
hefir orðið í sumum sveitum.
Víða búa nú hjón einsömul í
sveit með einu eða tveimur
börnum sínum og framleiða
eins mikið og sjö, átta manns
gerðu fyrir 50 árum. En svo
mjög sem tækin hafa létt vinn-
ima í sveitinni, gefa þau þó
yfirleitt ekki fleiri tómstundir
en var, því að íólkið er svo
miklu færra á hverjum bæ, og
skepnuhirðingin er tímafrekt
og bindandi starf. Á sama tíma
og fólkinu hefir fækkað í sveit-
unum, hafa risið upp bæir við
sjávarsíðuna, sem hafa hafið
mnflutning á ýmsum þáttum
menningar frá öðrum löndum.
Leiklistin.
Leiklist er t. d. orðinn all
veigamikill þáttur í menning-
arlífi Islendinga í dag. Þar
hefir Reykjavík auðvitað staðið
í broddi fylkingar, en þó hafa
önnur byggðalög reynt að
fylgja fast á eftir. Nú höfum
vér eignazt þjóðleikhús, sem
ferðast með leikrit um lands-
byggðina. Þessi ferðalög þjóð-
leikhússins eru yfirleitt mjög
kærkominn þáttur í skemmt-
analífi sveitafólksins og fólks í
kaupstöðum út á landi, en þó
hafa þau einn ókost i för með
sér. Þau gera leikfélögum og
leikflokkum úti á landi sífellt
erfiðara að koma upp leiksýn-
ingum, vegna þess að kröfur
heimamanna harðna svo mjög,
ekki einasta um sjálfan leik-
inn, heldur líka leiktjöld, bún-
inga og allan sviðsútbúnað.
Það má þvi búast við, að þró-
unin verði hér svipuð og víða
erlendis, að áhugaleikflokkar
út um landsbyggðina leggist
niður, en í staðinn komi at-
vinnuflokkar, sem ferðist um
landið. Er það að mörgu leyti
slæmt fyrir menningarlíf dreif-
býlisins, en ef til vill að mörgu
leyti gott fyrir leiklistina sjálfa.
Myndlistin.
Málaralistin er tiltölulega
ung listgrein hérlendis, upp-
haflega sprottin af rómantiskri
þrá til að festa fegurð landsins
á nakið léreftið. Má segja að
áhuginn fyrir málaralistinni
hafi í upphafi verið engu
minni í sveitum landsins en í
höfuðstaðnum. En þróunin í
málaralistinni hefir verið ör
hér á landi. Má segja, að hún
hafi á 50 árum runnið skeið,
sem víðast hvar erlendis hefir
tekið aldir. Landsmenn hafa
yfirleitt ekki fylgzt almenni-
lega með þessari — næstum
allt of öru þróun — og þar
hefir dreifbýlið skiljanlega haft
miklu verri aðstöðu. Ég þori
hiklaust að fullyrða, að áhugi
fyrir nútíma — moderne —
málaralist er mjög lítill út um
byggðir landsins og það sama
trúi ég að gildi um höggmynda
list.
Tónlistin.
Tónlistin er margþætt list-
grein og má segja að einn
þáttur hennar standi allföstum
rótum í þjóðlífinu, en það er
söngurinn. Það er sú tegund
tónlistar, sem lengst hefir ver-
ið iðkuð í landi hér, enda ódýr-
asta hljóðfærið notað. I aldar-
fjórðung hefir útvarpið unnið
að því að útbreiða áhuga á tón-
list, en það mun vera sann-
leikur að innsta kjarna góðrar
tónlistar kynnast menn ekki
gegnum útvarp heldur í hljóm-
leikasölunum. I þessu efni liafa
allair byggðir landsins orðið
verulega afskiptar nema Rvík
allt fram til þessa, en tónlist-
arfélög og tónlistarskólar út
um land vinna að því hægt og
hægt og bæta að einhverju
leyti úr þessu.
Félagsheimilin og dans-
Ieikirnir.
Hefir þá ekkert verið gert til
að auðvelda sveitafólki að
Framhald á 4. síðu.