Skessuhorn - 27.09.2001, Blaðsíða 10

10
FIMMTUDAGUR 27. SEPTEMBER 2001

Hvar var Salteyrarós Eyrbyggju ?
Jón Pétursson skrifar um Kolgrafarfjörð
Þar sem Bjarnarhafnarfjall á
norðanverðu Snæfellsnesi rís hæst
í 573 m heitir Skipaþúfa. Nafnið
dregið af því að þangað var farið
upp, stundum daglega hér fyrrum
þegar von var á vorskipunum eftir
langan og oft strangan vetur þegar
farið var að sverfa að um mjölvör-
una og á kútinn, en af Skipaþúfu
sér að Snæfellsjökli.
Sæist skip við jökulinn var farið
hraðboði um sveitir að boða komu
þess. Þá var eftir að sjá hvort sigl-
ing yrði á Grundarfjörð,
Kumbravog hjá Bjarnarhöfn eða
Nesvog við Stykkishólm og enn
fyrr hvort skip kæmi á Salteyrarós.
En hvar er Salteyrarós ?
Var Salteyrarós þar sem er
Grundarós í Grundarfirði, Kvía-
bryggjuós, eða á vöðlunum við
Kirkjufell, eða var hann í Kolgraf-
arfirði þar sem Bersekseyrar- og
Kolgrafaroddi koma saman og
mynda nokkuð aðþrengda vík sem
kölluð er Hópið.
Salteyrarós er því eitt þeirra ör-
nefna yfir stað sem álitamál er um
hvar hafi verið.
Þar sem nú mun vera uppi ætlan
um þverun Kolgrafarfjarðar með
brú millum Kolgrafar- og Ber-
serkseyrarodda austan íjarðar og
Hjarðarbólsodda að vestan, ætla ég
að velta því upp fyrir mér og þeim
sem eiga munu þarna leið yfir
fjörðinn í framtíðinni, hvort hugs-
anlega geti verið að í Hópinu í
Kolgrafarfirði sé hinn forni Salt-
eyrarós sem getið er um í Land-
námu og síðar ? Eyrbyggju.
Svo var álit séra Helga Sigurðs-
sonar sóknarprests á Setbergi í
Setbergssókn 1866 til 1875, en
hann má telja stofnanda Forn-
gripasafnsins sem var forveri Þjóð-
minjasafns Islands.
Af frásögn í Eyrbyggju er höf-
undur hennar ekkert í vafa um
hvar Salteyrarós er, því hann stað-
setur hann ekki, þar sem allir vita
þegar hann ritar söguna á fyrri-
hluta 13. aldar hvar hann er.
I Eyrbyggju segir frá því er
Snorri goði á Helgafelli brenndi
kaupskip í Salteyrarósi, sem var
aðför tengd svokölluðum Máva-
hlíðarmálum.
I Eyrbyggju segir: „Þetta sumar
kom út í skip í Salteyrarósi ok áttu
hálft norrænir menn. Hét Björn
stýrimaður þeirra. Hann fór til
vistar á Eyri til Steinþórs. Hálft
skiptit áttu suðreyskir menn og hét
Alfgeir stýrimaður þeirra. Hann
fór til vistar í Mávahlíð til Þórarins
svarta.“.
Svo segir: „Snorri goði reið upp
um háls til Hrísa ok svá til Drápu-
hlíðar ok um morguninn út til
Svínavatns ok svá til Hraunsfjarðar
ok þaðan, sem leið liggr, út til
Tröllaháls ok létti eigi ferðinni fyrr
en við Salteyrarós.".
Hér með lýkur að segja frá Salt-
eyrarós í Eyrbyggju og líklega
hvergi aðrar ritaðar heimildir um
þennan stað, þar til Arni Thorla-
cíus í söguörnefnum í Safni til
sögu Islands Kpmh. 1860 segir svo
um Salteyrarós: „Það er máske
meir getgáta en vissa að þessi ós sé
sá, sem nú er kallaður Grundarós,
því af Eyrbyggju verðr það ei séð.
I Grundarfirði eru tveir aðrir ósar:
Kvíaós hjá Krossnesi, sem er eins
djúpur og Grundarós, og endar við
svonefnda Bryggju miklu dýpri,
því þar gæti haffært skip legið á
floti enda um fjöru; og svo er ós og
höfn góð hjá Kirkjufelli, sem menn
með vissu vita, að til forna hafa
skip komið á. Skammt fyrir innan
Kirkjufell eru gamlar tóptir, og ár
tvær litlar, sem kallaðar eru Búðá
ytri og innri.“.
Af þessum skrifum Arna sést að
hann er í vandræðum með að stað-
setja Salteyrarós, því hann veit ekki
um Hópið í Kolgrafarfirði sem lík-
legan stað og fer því að velta fyrir
sér öðrum stöðum en Grundarós,
sem hann réttilega útilokar sem
Salteyrarós samkvæmt frásögn í
Eyrbyggju.
Þessar vangaveltur Arna eru síð-
an að mestu endurteknar af Krist-
jan Kaalund Kpmh. 1877.
Aftur á móti telur séra Helgi
Sigurðsson í sóknarlýsingum fyrir
Setbergssókn 1873 að Salteyrarós
hafi verið í fyrrnefndu Hópi og
færir fyrir því mjög sannfærandi
rök a.m.k. fyrir þá sem kunnugir
eru þar staðháttum.
Þá finnst mér ljóst að séra Helga
hafi verið bent á staðinn af sveit-
ungum sínum og sóknarbörnum,
enda hann aðkomumaður, og eins
að sögusagnir hafi gengið meðal
fólks um þennan stað. Það bendir
til niðurlagsorða hans í athuga-
semdum eftir staðarlýsingu þar
sem hann segir: „Talað er og um
komu írskra í Hópið.“.
En hann skrifar: „Framundan
Kolgrafarodda, millum hans og
Berserkseyrarodda er hóp nokkuð,
almennt nefnt Hópið. Fellur mjög
úr því um fjörur, svo það verður
nálega þurrt. Það er þrengra að
framan heldur en þegar inn í það
er komið og hefir rnjúkan sand-
botn, er alldjúpt lón utan einn
hólma í því. Um hinar stærri flæð-
ar er það skipgengt og það fyrir
þilskip, sjálfsagt hin minni af þeim
eða þau, er væru grunnskreið (líkt
og voru skip fornmanna). Þar eru
og einkum á einn veg, allháir bakk-
ar, bæði til skjóls, og líka má við þá
nærfellt vambleggja skipum um
flæðar, og þetta hefir gjört verið,
þegar Flateyringar fyrir 10-20
árum sóttu og keyptu mó af
Kolgrafarmönnum og lögðu inní
Hópinu skipum sínum. En gott
mótak er skammt þaðan. Lýsing
þessi bendir á, að í Hópinu mætti
vera góð skipalega, og til þess ætla
ég, að það hafi verið notað í
fornöld. Og virðist mér einna lík-
legast, að verið hafi hinn forni
Salteyrarós, sem vafi leikur á, hvar
verið hafi.“.
Neðanmáls til rökstuðnings get-
gátu sinni skrifar hann: „Sjá sögu-
örnefni í Safni til sögu Islands,
Kpmh. 1860 bls. 291, þar sem A.
Thorlacíus leiðir í gátu, að Salt-
eyrarós muni hafa verið ós sá, sem
nú er nefndur Grundarós. En mér
virðist sem Eyrbyggja (á bls. 36)
geri það ekki ólíklegt (ef ekki
næsta líklegt), að nefnt Hóp hafi
verið hinn forni Salteyrarós.
Helstu ástæður mínar fyrir þessu
eru bæði hið ofannefnda: 1) að
góð skipalega sé í Hópinu. 2) að
fyrir grunnskreið skip er hún, að
ég alit, hið besta í sókninni, eink-
um á vetrum, og þá betri en í
Grundarósi. 3) að Eyrbyggja, sem
nú var sagt, virðist benda á, að hið
hérgreinda sé næsta líklegt, ef til
vill því hún segir (sjá útgáfuna í
Leipzig 1864 bls. 36) að Snorri
goði hafi farið, út til (en ekki yfir)
Tröllháls og síðan til Salteyraróss.
Hefði hann farið yfir Tröllaháls,
sem sjálfsagt hefði verið, ef hann
hefði ætlað til Grundaróss, hefði
söguritarinn (er annar ferð hans
nákvæmlega) víst getið þess, eink-
um þar eð þangað var, við Trölla-
háls, talsvert eftir af leiðinni, því
virðist af orðum „út til Tröllaháls"
að ráða, sem Snorri hafi við Trölla-
háls átt lítið eftir af leiðinni út að
Salteyrarósi og hafi þaðan farið
hinn miklu betri og fljótfarnari
veginn eftir Straumhlíðinni og síð-
an norðan múlana til Hópsins
(Salteyraróss), þar sem hann
brenndi skip það, sem Austmenn-
irnir voru að búa til brottfarar og
móttöku Þórarni Mávhlíðing, að
undirlagi Arnkels goða.
Líka er, auk annars, athugandi,
að frá Eyri (þar sem Austmennirn-
ir vistuðust hjá Steinþóri) og til
Hópsins var stuttur sjóvegur, og
hægra og enda betra að hafa skipið
þar en í Grundarósi, - Talað er og
um komu ískra í Hópið.“.
Við þessa ýtarlegu lýsingu og
rökstuðning séra Helga um Hópið
í Kolgrafarfirði, sem hann hefur
lagt mikla vinnu í og haft fyrir-
höfn, er litlu við að bæta annað en
að taka undir með honum, að sá
sem fer frá Drápuhlíð og yfir
Tröllaháls og léttir ekki ferðinni
þaðan fyrr en við Grundarós, verð-
ur að á, á þeirri leið og þess þá ver-
ið getið í ferðalýsingunni um ferð
Snorra í Salteyrarós, sem er mjög
nákvæm.
Tröllaháls er skarð milli botns
Hraunsfjarðar og vestur yfir í
syðsta hluta Kolgrafarfjarðar, þar
sem heitir Eyrarbotn, yfir nes það
sem skagar í norður frá aðal fjall-
garðinum og skilur að Hraunsfjörð
og Kolgrafaríjörð, en Hópið liggur
norð-vestanvert á nesi þessu undir
Kolgrafarmúlanum. Hópið var því
ekki í alfararleið þeirra tíma, og í
aldir, þegar landleiðin lá út og inn
Snæfellsnesið norðanvert, var far-
inn Tröllaháls.
Það sér vel til Flópsins frá Eyri,
þ.e.a.s. Hallbjarnareyri sem er
vestanvert við Kolgrafaríjörðinn
því þeim megin fjarðar eru allháir
sjávarbakkar og mátti vel fylgjast
með hversu fram fór daglega í
Hópinu og stutt sjóleið að færa
þangað vistir, ef vetrardvöl ein-
hvers eða annarra en Björns stýri-
manns hafi verið um að ræða, í eða
Akrastapar og Berkseyraroddi. Hoiýt af þjóðveginum. Eyrarfjall og Eyraroddi þar sem stóð landnámsbarinn Öndverðames
Akurgerði hjd Akrastöpum
Loftmynd afAkrastöpum