Skessuhorn - 04.04.2018, Blaðsíða 21

MIÐVIKUDAGUR 4. ApRÍL 2018 21
Í Nýja Tímanum síðasta dag
októbermánaðar árið 1957 birt-
ist áhugaverð frásögn Guð-
mundar Illugasonar um kött
einn sem bjó á Hraunsnefi í
Norðurárdal á seinni hluta nítj-
ándu aldar. Köttur þessi varð
auðugasti allra katta hér á landi.
Happadrjúgt reyndist að heita á
hann og brátt varð mikill sjóð-
ur til. Gárungar segja jafnvel að
þar hafi orðið til sá vísir að fjár-
munum sem ýttu undir stofnun
Sparisjóðs Mýrasýslu. Um það
skal þó ekki fullyrt. Saga katt-
arins skal nú rifjuð upp í til-
efni þess að núverandi bændur
á Hraunsnefi halda nú kött einn
sem þau kalla Spesíu-Gránu,
líkt og nafnið sem fram kemur
í frásögn Guðmundar G Haga-
lín af Hraunsnefskettinum, sem
að vísu á að hafa verið fress og
því heitið Spesíu-Gráni. Nú-
verandi ábúendur binda vonir
við að Spesíu-Grána feti í fót-
spor fyrirrennara hennar og
safni auði. Jóhann Harðarson
bóndi á Hraunsnefni heldur á
meðfylgjandi mynd á kettinum
góða að morgni föstudagsins
langa. Spesíu-Grána var þá að
skottast í kringum Jóhann þeg-
ar hann var að gefa grísum, önd-
um, kálfum, hrossum og kind-
um á Hraunsnefi. Húsdýrin laða
ferðamenn að Hraunsnefni þar
sem rekið er myndarlegt sveita-
hótel og veitingasala. En gefum
Guðmundi Illugasyni orðið úr
fyrrgreindri frásögn Nýja-Tím-
ans frá 1957:
„Á seinni hluta síðustu aldar bjó
sá maður á Hraunsnefi í Norðurár-
dal er Guðmundur hét Sturlaugs-
son. Hann var Dalamaður að ætt
og uppruna en fór ungur til Borg-
arfjarðar og dvaldist þar til æviloka.
Guðmundur var búmaður góður
og talinn auðugur en þótti forn
í háttum og sérkennilegur í lát-
bragði og tilsvörum. Til er erindi
sem ort er um orðatiltæki Guð-
mundar í umræðum um einhvern
náunga er Guðmundi þótti ekki
duglegur að bjarga sér. Er erindið
talið vera eftir Ásmund Gíslason
sem kallaður var Dalaskáld og bjó
í Desey í Norðurárdal:
Meir en þekkti ég mannkind eina
mér var klárlega raun af því
kunni ei fá sér kráku neina
komst því sköturoðs hnakkinn í.
Horgoggur sá úr heiminum
húðskökklast þó á endanum.
Kona Guðmundar Sturlaugs-
sonar hét Oddný Þorgilsdóttir. Í
föðurætt var hún vestan úr Dölum
en í móðurætt af Fróðastaðaætt í
Hvítársíðu. Oddný Þorgilsdótt-
ir lifði lengur en Guðmundur og
bjó nokkur ár á Hraunsnefi eftir lát
hans, ásamt börnum þeirra.
Það var eitt sumar er Oddný
bjó ekkja á Hraunsnefi að miklir
óþurrkar gengu. Safnaðist mikið
hey úti sem lá undir skemmdum.
Var mikill uggur í fólki og horfði til
vandræða. Þá minntist Oddný þess
að einn frændi hennar í Hvítársíðu
hafði í líku tilfelli fyrir nær hundr-
að árum heitið á kött sinn til að-
stoðar með góðum árangri. Oddný
átti um þessar mundir kettling einn
fríðan og föngulegan. Er nú ekki
að orðlengja það að húsbændurn-
ir á Hraunsnefi lofa að ánafna eða
gefa kettlingnum kind, eina eða
fleiri, ef tíð breyttist til batnaðar
svo að sumarheyskapur eyðilegðist
ekki. Svo brá við áheit þetta að tíð
breyttist strax til batnaðar og varð
heyjum öllum bjargað og heyskap-
ur varð að lokum með bezta móti á
Hraunsnefi.
Þessi tíðindi spurðust brátt um
sveitina og síðan um héraðið. Varð
það fljótlega til þess að fólk fór að
reyna ágæti kattarins á Hraunsnefi
til áheita bæði til að öðlast eftir-
sótta hluti eða höpp og til að forð-
ast yfirvofandi óhöpp. Varð köttur-
inn „vel við“ sem kallað er og uxu
auðæfi hans með ótrúlegum hraða.
Bændur hétu á að gefa honum
kind ef fénaður þeirra slyppi lif-
andi úr áhlaupaveðrum, eða lifði
af vorharðindin. Konurnar hétu á
hann smjörtöflu ef uppáhaldskúnni
þeirra hlekktist ekki á um burð-
inn eða mjólkaði vel. Ungu menn-
irnir hétu á hann ef bónorðsferðin
gengi að óskum eða ef þeir fengju
jarðnæði sem þeir vildu fá og ungu
stúlkurnar hétu á köttinn ef sá pilt-
urinn kæmi til þeirra sem þær ósk-
uðu sér.
Hraunsnef er í þjóðbraut og þar
hefur löngum verið gestkvæmt.
Ferðamenn, sem komu eða gistu
á Hraunsnefi og fengu þar góðan
beina, voru aldrei látnir borga neitt
fyrir sig, en þeim var sagt frá ágæti
kattarins til áheita og urðu margir
til að víkja að honum góðu í trú á
því að þá myndi ferðin ganga vel.
Til kattarins á Hraunsnefi bár-
ust áheitin úr öllum áttum, kind-
ur, peningar, ull og smjör. Eigandi
kattarins, Oddný Þorgilsdóttir var
þá orðin öldruð og að mestu hætt
búskap er hún og börn hennar
fengu Þórð Jónsson hreppstjóra á
Brekku í Norðurárdal til þess að
taka að sér vörzlu á fjármunum
kattarins. Var þeim þá öllum kom-
ið í peninga eða kindur. Kindurn-
ar voru leigðar fjárfáum bændum.
Leiga eftir sex ær var 20 pund af
smjöri á ári, en smjörinu var svo
aftur komið í peninga. peningarn-
ir voru svo í stöku tilfellum lánaðir
gegn góðri tryggingu og auðvitað
með vöxtum.
Þórður hreppstjóri á Brekku var
afi þess Þórðar sem nú er á Brekku.
Hann hafði vörzlu kattarsjóðins
og reikningshald um nokkur ár
og geymdi peninga og skuldabréf
hans í kistli einum er afi hans Ein-
ar Ámundason smiður í Örnólfs-
dal hafði smíðað. Kistill þessi er
ennþá til í eigu dótturdóttur Þórð-
ar á Brekku, Elínar Ólafsdóttur
hfr. á Háreksstöðum í Norðurár-
dal. Hann er með fangamarki Ein-
ars Ámundasonar forföður hennar
og ártali 1826.
Reikningshald kattarsjóðsins
og rekstur hans á tímabili varð all
umfangsmikill. Fyrir peningana úr
kattarsjóðnum var m.a. keypt jörð-
in Stóra-Gröf í Stafholtstungum,
sem var 24 hundruð að dýrleika
að fornu mati. Gefur það nokkra
hugmynd um að sjóður þessi var
þá orðinn allmikill, þar sem hann
átti auk þess peninga bæði í kistl-
inum og í útlánum og margar ær
í byggingu eða leigu hingað og
þangað og áheitin, vextir og leigur
drifu að úr öllum áttum.
En þegar hamingjusólin er kom-
in hæst á loft fer hún aftur að síga
til viðar. Svo reyndist hér með
sjóðinn kattarins hennar Oddný-
ar á Hraunsnefi. Bæði andleg
og veraldleg máttarvöld gengu á
sama lagið að stöðva gengi katt-
arsjóðsins. prófasturinn í Stafholti
áminnti fólkið fyrir guðleysi að
vera að eyða fé sínu í einn vesælan
kött, en vanrækja kirkjur og kristin-
dóm. Reyndir og ráðsettir bændur
og sveitarstoðir töldu að Hrauns-
nefsfólkið væri að fela eigur sínar
í kattarsjóðnum, því ekki þótti til-
tækilegt að leggja útsvar eða skatta
á köttinn vegna sjóðsins.
Þórður hreppstjóri á Brekku,
sem gegnt hafði gæzluvarðarstarfi
fyrir kattarsjóðinn með mestu trú-
mennsku, vildi nú ekki gera það
lengur. Hittist nú líka svo á að
tengdasonur Oddnýjar, eiganda
kattarins, var orðinn oddviti Norð-
dæla. Var það Jón Jónsson bóndi
á Hvassafelli og Hreðavatni, og
var Oddný þá komin til hans með
sinn auðuga kött. Afhenti Þórð-
ur þeim því kattarsjóðinn og fara
engar sögur af þessu einkennilega
og sérstæða fyrirbæri í borgfirzku
fjármálalífi eftir það.
En sögu ríka kattarins hennar
Oddnýar var ekki þar með lokið.
Jón, tengdasonur Oddnýjar, flutti
stuttu síðar burtu úr Norðurárdal
og ætlaði að fara að búa á Hof-
stöðum í Miklaholtshreppi. Hann
komst þó aldrei þangað til búskap-
ar frekar en Eggert Ólafsson forð-
um. Varð fyrir miklum fjárskaða
og fleiri óhöppum og fór að búa
á Landbrotum í Kolbeinsstaða-
hreppi. Oddný tengdamóðir hans
flutti þangað með honum og hafði
auðvitað með sér hinn nafnkunna
kött sinn. Oddný andaðist þar
stuttu síðar. Sagt er að allt heima-
fólk hafi fylgt henni þaðan til graf-
ar að Kolbeinsstöðum og að kött-
urinn hafi elt það og farið þang-
að líka. En hann fór ekki heim
aftur, heldur lagðist út. Sást hann
nokkrum sinnum á eftir, en þótti
lítt mannblendinn og var talið að
hann héldi sig aðallega í hraun-
unum.
Í Kolbeinsstaðahreppi er mikið
af hraunum. Þaðan er elzta sögn
um eldgos á Íslandi er „Borgar-
hraun brann“ á dögum Selþóris á
Rauðamel. Sturlunga segir frá því
að vopnfimasti maður Sturlunga-
aldar, sem kallaður var „bezta sverð
Norðurlanda“ Aron Hjörleifsson
frá Hítardal hafi leynzt í hraun-
helli einum í skjóli systur sinnar á
Syðri Rauðamel. Hellir hans hefur
nú verið týndur og gleymdur síð-
an nokkru fyrir síðustu aldamót.
Í sumar fundust margir og miklir
hellar í Gullborgarhrauni. Hraun-
in í Kolbeinsstaðahreppi eru víða-
áttumikil og lítt rannsökuð. Ein-
hvers staðar í þessum hraunum
var talið að þessi ríkasti köttur,
sem sögur hafa farið af á Íslandi,
hafi dvalið eftir að hafa fylgt eig-
anda sínum til grafar og sagt skil-
ið við mannfólkið. Og í einhverri
hraunholu eða hellisskúta þessara
hrauna kunna enn að vera beinin
ríka kattarins hennar Oddnýar á
Hraunsnefi.“
mm
Ríki kötturinn hennar Oddnýar á Hraunsnefi
Jóhann Harðarson
ferðaþjónustubóndi á
Hraunsnefi með Spesíu-
Gránu, hina yngri.