Skessuhorn - 25.07.2018, Blaðsíða 26

MIÐVIKUDAGUR 25. JÚlÍ 201826
Í ár eru liðin 100 ár síðan fyrsti
traktorinn kom til landsins. Þar
með var brotið blað í búnaðar-
sögu landsins. Dráttarvélinni var
landað úr Gullfossi þann 12. ágúst
1918. Kaupendur voru tveir áhuga-
menn um íslenskan landbúnað, þeir
Þórður Ásmundsson kaupmaður og
útgerðarmaður og Bjarni Ólafsson,
skipstjóri, báðir á Akranesi.
Dráttarvélin, var amerísk af
AVERY gerð, 16 hestafla olíuvél,
ca 2,5 smálestir að þyngd, 1,5 m.
breið og 3,5 m. löng. Vélin dró
þrjá plóga. Í stað plóganna mátti
láta hana draga ýmiskonar herfi, vél
til þess að taka upp kartöflur, vagna,
skurðgröfur, valtara, vegapressur og
fleiri hjálpartæki. Vélinni var m.a.
ætlað að notast við kartöflurækt,
en kartöflur höfðu sem kunnugt
er verið ræktaðar um langan aldur
á Akranesi. Í fyrstu upplýsingum
sagði m.a. að „vélin kostaði hingað
komin 1/3 af verði þeirra hesta sem
hún vinnur á við og hún þarf ekkert
fóður nema rétt á meðan verið er
að nota hana.“
Þeir Þórður og Bjarni höfðu
nokkru fyrr, árið 1915, keypt jörð-
ina Elínarhöfða á Akranesi. Höfðu
þeir félagar þegar ráðist í mikl-
ar umbætur á þessari jörð og var
ræktun sú sem þeir færðust í fang
miklu stórfelldari en dæmi voru um
á þessum slóðum, og þótt lengra
væri leitað. Nytjuðu þeir jörð þessa
í mörg ár og ráku sameignarbúskap
á henni. Þeir höfðu gert sér grein
fyrir mikilvægi véla við landbúnað-
arstörf, en þeir höfðu ásamt nokkr-
um félögum sínum staðið fyrir
kaupum á fyrsta þilfarsvélbátnum á
Akranesi (Fram) árið 1906. Sáu þeir
hve miklu vélaraflið áorkaði fyrir
útgerðina og vildu sjá það einnig
við landbúnaðarstörfin.
Margar hugmyndir voru um
notkun traktorsins; m.a. í tengslum
við móverksmiðju sem þeir áform-
uðu að reisa í Garðaflóanum, einu
mesta mósvæði landsins. Hafði
Þórður árið 1916 beðið félaga sinn
Sumarliða Halldórsson, sem hafði
verið við nám í jarð- og skógrækt í
Danmörku nokkrum árum áður, að
kanna fyrir sig rekstur slíkra verk-
smiðja í Danmörku og hver kostn-
aður væri við byggingu og rekstur
þeirra. Voru þessar athuganir Sum-
arliða einnig með fyrstu upplýsing-
um um traktora sem hingað bárust.
Hér má geta þess að mórinn var á
þessum árum aðaleldsneyti lands-
manna og kartöflur uppistöðufæð-
an.
Fyrstu sporin stigin
Vélina útvegaði Stefán B. Jónsson,
kaupmaður, og kom hún til lands-
ins með gamla Gullfossi. Vestur Ís-
lendingurinn John Sigmundsson,
sá hinn sami sem stýrði hinni fyrstu
Ford-bifreið sem kom til landsins,
kom upp á Akranes og dvaldi hér í
vikutíma við að setja saman dráttar-
vélina nýju og reyna hana. Það mun
hafa verið alltafsamt verk, því eng-
ar myndir fylgdu vélinni né fyrir-
mæli um samsetningu hennar. Þó
tókst honum að setja hana saman.
Sá galli var á gjöf Njarðar að henni
fylgdu akurplógar en ekki brotp-
lógar, og voru þeir þyngri en hin-
ir síðarnefndu. Þess vegna gat hún
tæplega dregið nema tvo þeirra,
þegar hún átti að brjóta óplægða
jörð, en gamla garða gat hún plægt
með þremur plógum.
John Sigmundsson plægði tvær
dagstundir og giskaði á að hann
hefði samtals plægt um 4 dagslátt-
ur. Fyrst plægði hann jörð sem áður
hafði verið plægð, síðan óunnið
sléttlendi og loks þýfi. Þúfnaplæg-
ingin tókst ekki vel og vildi hann
einkum kenna því um að vélin væri
of afllítil. Sagðist hann ætla að 22
hesta dráttarvélar yrðu hér hent-
ugri, en ekki efaðist hann um að
þessi dráttarvél gæti komið að góðu
gagni, þar sem slétt væri eða áður
hefði verið plægt. landið sem unn-
ið var á var Elínarhöfðinn og Gar-
ðaflóinn á Akranesi.
Jón Sigmundsson var fæddur
í Geiradal í Barðastrandarsýslu.
Fluttist hann vestur um haf nálægt
1884 með móður sinni sem þá var
ekkja. Hann lagði stund á landbún-
aðarstörf þar til hann fékk skot í
handlegginn. Upp frá því var hann
stífur í annarri öxlinni og veigraði
sér við erfiðisvinnu. Hann var lag-
inn við vélar og vann löngum að
vélaviðgerðum.
Dráttarvélin kemur
til Evrópu
Dráttarvélar höfðu verið notaðar
í Ameríku í nokkra áratugi og síð-
an fyrri heimstyrjöldin hófst bárust
þær út til Evrópu. Á Norðurlönd-
um voru þær að kalla óþekktar fyrir
stríðið 1914-1918, en sökum hesta-
fækkunar og kauphækkana breidd-
ust þær óðfluga út. Um svipað leyti
settu Norðmenn á fót hjá sér nám-
skeið við landbúnaðarháskólann í
Ási, þar sem kennt var að stjórna
þessum vélum.
Vantrú á vélum
Töluverð vantrú var í fyrstu á þess-
ari tilraun til vélvæðingar landbún-
aðarins - og þá af ýmsum orsök-
um. M.a. höfðu bæði landsstjórnin,
Búnaðarfélag Íslands og Alþingi Ís-
lendinga hafnað kaupum á vélinni.
Stefán B. Jónsson kaupmaður upp-
lýsti strax í upphafi að þessi tegund
fengist með svo miklu eða litlu afli
sem hver óskaði, frá 10 - 60 hestöfl-
um, og hvort sem vill fyrir steinol-
íu, bensín eða kol og annað algengt
eldsneyti. Ennfremur upplýsti hann
að ókomin væru til landsins öll þau
stykki og áhöld sem vél þessari væru
tilheyrandi og sem pöntuð höfðu
verið með henni. Stefán stundaði
upphaflega smíðar, m.a. í Vestur-
heimi frá 1887 til 1899. Hann bjó
um hríð að Reykjum í Mosfellssveit
og gerði þar miklar umbætur, en
síðan stundaði hann einkum versl-
un í Reykjavík. Stefán var verk-
hygginn maður og fylgjandi um-
bótum í búskap og iðnaði.
Fyrsta reynsla
við traktorsvinnu
Haft var eftir Sveinbirni Odds-
syni, sem fyrstur lærði á vélina, að
á landi sem áður hafði verið plægt
hafi vélin reynst bæði fljótvirk og
velvirk. Þá hafi hún verið reynd á
þýfðri mýri, en þar hafi plæging-
in verið henni ofraun vegna þess
að of mikið afl fór í að knýja áfram
sjálfa dráttarvélina. Reyndar kom í
ljós síðar, að þau mistök höfðu orð-
ið í samsetningu dráttarvélarinn-
ar og fyrstu notkun árið 1918, að
hún var alltaf höfð í öðrum „gíri“
eins og segir í samtíma heimildum.
En þannig var að til þess að forða
því að vélin skemmdist í flutningi
höfðu verið settir tveir boltar til
varnar. Þessir boltar áttu að takast
í burt áður en vinna hófst, en fund-
ust ekki. Nokkuð löngu seinna var
Júlíus Þórðarson á Grund sem oftar
að snúast í kringum vélina og fikta
við hana, þá fjarlægði hann bolt-
ana og fékk skammir fyrir. En þá
fannst gírinn sem týndur var. Eins
og áður sagði var Sveinbjörn Odd-
son fyrst með vélina, Þá Þorfinnur
Hansson og síðast Júlíus Þórðar-
son, sonur Þórðar Ásmundssonar.
Hann mundi eins og aðrir aldraðir
Akurnesingar eftir hinu nýja hljóði,
vélarhljóði traktorsins, og þeirri
byltingu sem vélarnar áttu eftir að
valda í íslenskum landbúnaði. Til
er myndband, viðtal við Júlíus um
Upphaf vélvæðingar í íslenskum landbúnaði
Akranes - Traktorinn
Upphaf dráttarvélaaldar á Íslandi. Íslandspóstur hefur í hyggju að gefa út frímerki 13. september næstkomandi til að
minnast þess að 100 ár eru liðin frá komu fyrsta vélknúna landbúnaðartækisins, Akranestraktorsins, til landsins. Verðgildi
merkisins er 500 krónur og gildir það fyrir 1000 grömm innanlands. Hlynur Ólafsson hannar merkið.
Ásmundur Ólafsson.
Sumarliði Halldórsson. Sumarliði var
fæddur á Litlu-Fellsöxl í Skilmanna-
hreppi. Nám frá Flensborgarskóla;
fór síðan í nám í jarð- og skógrækt
í Danmörku 1906-1909. Skógar-
vörður Borgarfjarðar 1910-14, bjó
síðan á Akranesi og Reykjavík.
Stofnaði KFUM-deild á Akranesi og var
virkur í stúkunni Akurblómi þar. Gaf
út ljóðabókina Söngvar smælingjans
árið 1934. Mynd: Sæmundur Guð-
mundsson.
Sveinbjörn Oddsson. Fyrstur manna
hér á landi til að hafa það að atvinnu
að stjórna traktor. Sveinbjörn hafði
áður m.a. verið vélstjóri á fyrsta
þilfarsvélbátnum Fram á vertíðum
bæði með Ágústi Ásbjörnssyni (Gústa
á Sigurvöllum) og Bjarna Ólafssyni.
Hann starfaði lengi með þeim Bjarna
og Þórði Ásmundssyni, var vélstjóri og
formaður á bátum þeirra. Einnig var
hann fyrsti vörubílstjórinn á Akranesi
árið 1922, og fór hann margar
svaðilferðir um fjörur og árfarvegi
frá Akranesi og upp í Borgarfjörð
áður en vegir voru lagðir. Sveinbjörn
lauk bílprófi 4. mars 1922, fyrstur
Akurnesinga. Mynd: Árni Böðvarsson.
Elínarhöfði. Norðurbær; bæjarhúsin byggð á 19. öld og stóðu fram yfir 1930. Eftir
að þessi hús hurfu hefur ekki verið búið í Elínarhöfða. Teikning Jóns M. Guðjóns-
sonar.