Tímarit hjúkrunarfræðinga - 2018, Blaðsíða 77
(Poewe o.fl., 2017). Mikilvægar staðreyndir um levódópalyf í
PV má sjá í ramma 1.
auk hreyfitruflana koma fram mörg önnur einkenni sem
kallast ekki-hreyfieinkenni (e. non-motor symptoms). Ekki-
hreyfieinkenni eru mismörg hjá hverjum og einum og hafa
mismikil áhrif á líðan sjúklingana á mismunandi tímum í sjúk-
dómsferlinu. Þau verða oftast meira íþyngjandi eftir því sem á
líður (Sveinbjornsdottir, 2016). niðurstöður rannsókna síðast -
liðinna ára hafa leitt í ljós að parkinsonssjúklingar telja að ekki-
hreyfieinkenni hafi neikvæðari áhrif á lífsgæði sín en hreyfi -
einkennin sjálf (Chaudhuri o.fl., 2011). Þess vegna hafa sér -
fræð ingar lagt sífellt meiri áherslu á að greina tilvist þeirra og
að meðhöndla þau (nicoletti o.fl., 2017). hjúkrunar fræðingar
nota oft sérstakan spurningarlista til að svipast um eftir ekki-
hreyfieinkennum. nefnist það „non Motor Symptom Ques-
tionnaire“ eða í daglegu tali „nMS-Quest“ (Chaudhuri o.fl.,
2007; romenets o.fl., 2012). Þessi spurningalisti hefur verið
þýddur á íslensku og er notaður að staðaldri bæði á reykjalundi
og á taugalækningadeild Landspítalans. Spurt er um hvort ein-
staklingur hafi fundið fyrir einu eða fleiri af 30 algengum ein-
kennum sl. mánuð.
Dæmi um ekki-hreyfieinkenni eru:
• Taugasálfræðileg einkenni: Þunglyndi/depurð, kvíði,
framtaksleysi, ofskynjanir, ranghugmyndir, óráð (stund-
um vegna lyfjameðferðarinnar), vitræn skerðing, ofsa -
hræðsla og einbeitingarskerðing.
• Svefntruflanir og þreyta: Truflaður draumsvefn þar sem
mikið er um hreyfingar með draumförum (e. REM be-
havior disorder), óhóflega mikil dagsyfja, „skyndisvefn“
(e. sleep attacks), fótaóeirð, erfiðleikar með að festa og
halda svefni, breyting á öndunarmynstri í svefni og
svefnganga.
• Einkenni frá skynfærum: Skert lyktarskyn, sjóntruflanir
(erfiðleikar við samstillingu sjónar sem oft leiðir til
tvísýni), óskýr sjón, blikkar augum sjaldnar og augn -
þurrkur. Verkjaskynjun er talin meiri í PV ásamt því að
dópamínskorti fylgir oft seyðingsverkur í líkamanum.
Slíkum verkjum hafa parkinsonssjúklingar lýst sem
tann pínuverk.
• Truflanir á sjálfvirka taugakerfinu: Ofvirkni þvag blöðru,
sem veldur tíðum þvaglátum, kynlífserfiðleikar, mikil
svitaköst og réttstöðublóðþrýstingsfall.
• Einkenni frá meltingarfærum: Munnvatnsleki, kyng-
ingarerfiðleikar, minnkað bragðskyn, hægðatregða
vegna hægingar á þarmahreyfingum, ógleði, uppköst,
bakflæði og hægðaleki.
• Truflanir á hegðun af völdum lyfja við PV: Ofskynjanir,
geðrof, ranghugmyndir og hvatvísi (s.s. spilafíkn, kaup-
fíkn, kynlífsfíkn og ofát).
• Önnur einkenni: Þyngdartap og þyngdaraukning (getur
tengst hvatvísi).
(Chaudhuri o.fl., 2011; jankovic, 2008).
Meðaltalsfjöldi ekki-hreyfieinkenna er 8–13 á einum og sama
tímapunkti. Þar af leiðandi valda þau oft töluverðri heilsufars-
skerðingu sem takmarkar líkamlega, félagslega og sálræna
vellíðan (Lee o.fl., 2015). Þau einkenni, sem virðast trufla hvað
mest, eru þunglyndi, kvíði, vitræn skerðing, svefnvandamál og
verkir (Lee o.fl., 2015; Poewe o.fl., 2017; rosqvist o.fl., 2017).
Einkennin magna oft hvert annað upp. Sem dæmi má nefna að
svefnröskun og þreyta hefur mikil áhrif á einstaklinginn. Sam-
band er á milli hæfilegs svefns og sálfræðilegrar vellíðunar. Þess
vegna getur svefnvandi, sem stendur í langan tíma, leitt til
þunglyndis (Lee o.fl., 2015; nicoletti o.fl., 2017). Á þann hátt
getur auðveldlega myndast vítahringur í samspili einkenna.
Eðli, umfang og áhrif ekki-hreyfieinkenna felur í sér flókið
samspil þátta. Mælt er með því að meðhöndla þessi einkenni
með almennum ráðum áður en farið er að huga að lyfjameðferð
við þeim (garlovsky o.fl., 2016; niCE, 2017). hjúkrunar fræð -
ingar gegna mikilvægu hlutverki í því að bera kennsl á ein-
kennin og að greina einstaklingsbundin áhrif þeirra, enn
fremur við að veita fræðslu og stuðning þannig að einstaklingar
með PV ráði sem best við einkennin (Lennaerts o.fl., 2017).
Tíðni, alvarleiki og ástæður þunglyndis
í parkinsonsveiki
allt að 90% parkinsonssjúklinga finna fyrir þunglyndi einhvern
tímann í sjúkdómsferlinu og um 35–50% eru talin þunglynd á
hverjum tíma (Poewe o.fl., 2017; Wee o.fl., 2016). Einstaklingar
með PV eru oftast með vægt til miðlungsalvarlegt þunglyndi
(niCE, 2017) en hjá allt að 17% þeirra sem eru þunglyndir
koma fram alvarlegri einkenni (reijnders o.fl., 2008).
grunnástæður þunglyndis í PV eru ekki þekktar að fullu
en rannsóknir benda til þess að ójafnvægi á taugaboðefnum
spili þar inn í. Það verður ekki einungis skortur á dópamíni í
PV heldur einnig serótóníni og noradrenalíni. Öll þessi tauga -
boðefni hafa tengsl við þunglyndi og kvíða bæði hjá þeim sem
eru með PV og þeim sem ekki hafa PV. Sálfræðilegir þættir og
fötlun, eins og að greinast með PV, og að finna fyrir versnandi
hreyfigetu skipta máli en eru ekki einu forsendur þunglyndis í
PV (Torbey o.fl., 2015; Wu o.fl., 2017).
þunglyndi og parkinsonsveiki
tímarit hjúkrunarfræðinga • 2. tbl. 94. árg. 2018 77