Feykir - 07.02.2018, Síða 7

Hafís við Sauðárkrók fyrir um 100 árum.
MYND: HSk
gerði hörkugadd með norðan
stórviðri og fannkomu. Fyllti
hafís brátt allar víkur og voga við
Skagafjörð. Hafþök íss svo langt
sem augað eygði. Tæplega 40
stiga frost á C. mældist í Fljótum.
Stillur voru miklar, og yfir öllu
hvíldi ísaþoka, frostreykur.
Hvítabirnir gengu fljótlega á
land. Viku af góu hlánaði, og
kom þá upp jörð í innsveitum
Skagafjarðar, en þess bata gætti
lítið í útsveitum héraðsins.
Hann stóð í þrjár vikur. Á
góuþrælinn, 25. marz, var hláka
og 10 stiga hiti að morgni dags,
en snerist í norðrið undir kvöld
og um tíuleytið var komið 20
stiga frost. Hófst þriggja vikna
harðindakafli á nýjaleik. Síðari
hluta aprílmánaðar og mestan
hluta maí reyndist veðurfar
mun skárra, en kárnaði aftur
undir maílok, og hélzt kuldatíð
út allan júnímánuð. Tún voru
víða svo kalin, að þau spruttu
lítið sem ekki. Helzt heyjaðist á
flæðiengjum. Sláttur byrjaði um
20. júlí, sums staðar þó síðar,
þar sem á annað borð var hægt
að bera ljá í gras. Heyskapartíð
var sæmileg í ágúst. Í september
var kaldsamt og næturfrost
tíð. Upp úr veturnóttum gerði
hrakviðrakafla, er varði í tvær-
þrjár vikur. Kyngdi svo niður
snjó, að fé fennti sums staðar.
Hey urðu undir snjó, og urðu
skaðar víða miklir. Heimtur af
fjalli voru afleitar. Fannfergið
varð mest í útsveitum. Frammi
í Dölum var snjóléttast, eins og
oft áður. Seint í nóvember gerði
þíðviðri og stillur, og hélzt svo
að mestu framundir árslok.“
Kristmundur segir einnig frá
því að bjarndýra hafi verið vart
í útsveitum héraðsins, á Skaga, í
Fljótum og Sléttuhlíð.
Jón Þ. Björnsson kennari á
Sauðárkróki hélt dagbók (HSk.
2043, 4to.) og í hana ritar Jón
laugardaginn 19. janúar, að
frost hafi mælst þá um 20°C og
harðveðurs stórhríð frá hádegi
sem mest væri uppþyrlað
frostsnjóefni. Eftir að eldri
flokkur hafði mætt í skólann
varð fljótt ljóst að erfitt yrði að
halda úti kennslu vegna kulda
þann daginn. „En svo kalt er
að ekki er vært þó kynnt með
enskum kolum áður um 2
stundir. Komum aftur eftir hb. 1
1/4 st. […]. Dveljum því lítið en
förum fljótt. Komum aftur yngri
flokkur kl 2. Erum um eina klst.
enn kalt en hættum svo. Ég tala
nokkur alvöru orð við börnin og
við fórum svo. Við sr. Hálfdán
sláum því föstu að ekkert sé
hugað til að byrja á skólastarfi
reglul. meðan svona stendur og
skrifa ég Margeiri um það.“
Daginn eftir eða þann 20.
janúar herðir frostið allverulega
og skrifar Jón: „Frost um 30° C.
Norðangola og auðv. ákaflega
bitur.“
Daginn þar á eftir er enn
grimmdarfrost: „Frost fullar 30°
að sögn. 36° á Grímst. á fjöllum.
Logn og hreinveður,“ eins og
Jón kemst að orði. En svo fer að
mildast örlítið kuldinn og segir
Jón þann 22. janúar að frostið
væri miklu minna eða um
7°C. „Finnst eins og væri það
blíðveður.“
Kvikasilfur frýs í mælum
Björn Jónsson, bóndi í Bæ
á Höfðaströnd, skrifaði um
frostaveturinn 1918 löngu eftir
að þau harðindi áttu sér stað
(HSk. 2145. 4to.). Björn var
fæddur árið 1902 og var því á
unglingsaldri er frostið mikla
lagðist yfir landið en hefur
eflaust munað sitthvað frá þeim
tíma og annað heyrt hjá fólki
sem upplifði. Hann ritar eitthvað
á þessa leið: „Moldviðurs stór-
hríð með hörku frosti. Þetta
voru tilsvör vinnumanna föður
míns dag eftir dag. Strax upp úr
áramótum fóru veður að harðna
og gekk þá á með norðan hörku
byljum, þó var aldrei mikil fönn
vegna stórviðra en stórfenni
nokkurt. Aldrei gerði mikil
brim og töldu því eldri menn að
ís væri nærri landi, enda væri
veðurfarið regluleg ísa veðrátta.
Einn morgun fyrst í janúar
stytti það upp að nokkuð sást
til hafs og var þá sýnilegt að
hverju stefndi því að ís var við
hafsbrún hvert sem auga leit,
og aftur skall á með blind byl og
nú stóð ekki á að sá hvíti kæmi
inn á Skagafjörðinn. Hvert sem
litið var var hafís að sjá þegar
birti. Stórar ísborgir höfðu rekið
inn og heyrðust þungar drunur
þegar jakarnir rákust á eða þegar
stór stykki voru að springa úr
þeim í sjó niður. Það má kannski
segja að þetta var bæði tignarlegt
og ógnvekjandi. Fjörðinn fyllti
eiginlega á einum sólarhring,
en þar sem ísborgir stóðu
botn á djúpu vatni mynduðust
lænur með landi fram og innst
í firðinum var einnig autt en
fraus mjög fljótt saman í þeim
heljar frosthörkum sem þá voru.
Frost var oft 26 -30 gráður og
a.m.k. einn dag man ég eftir 32
gráðum, ég heyrði talað um að
kvikasilfur í mælum hefði frosið
en veit þó ekki sönnur á því.“
Eftir að allt fylltist af ís komu
stillur en frostið hélst hið sama.
Vildu menn ógjarnan vera einir
á ferð því að mikla aðgát þurfti
að hafa vegna hættu á kali, var
þá gripið til þess ráðs að þíða
með snjó eða klaka.
Síðasta vökin sem ég man
eftir áður en allt varð samfrosta
var við Bæjarkletta. Hélst hún
raunar opin vegna þess að þar
var krökkt af fugli og tugir
af hnísum. Allt þetta var að
reyna að bjarga lífi sínu undan
ægivaldi hafíssins, nokkra
daga var vonlaus lífsbarátta
háð, við komum að vökinni
daglega og bárum þangað moð
úr fjárhúsgörðum og eitthvað
af mat. Fuglinn sat mikið á
moðinu því að þeir sem settust
á ísinn frusu fastir. Vökin
smá minnkaði, fugli og hnísu
fækkaði, og einn morgun er
við komum að var allt orðið
samfrosta, fuglinn dauður,
hnísurnar horfnar, höfðu þær
vitanlega kafnað. Það voru
daufir piltar sem gengu heim frá
þessu dánarbeði.
Þessa daga var bjart veður
og sáust því vel hin geysilegu
hafþök hvert sem auga leit.
Norðvestur af Málmey sáust
stórhveli halda opinni vök, sáust
þar miklir gufustrókar annað
slagið, sem sáust enn betur
vegna hins mikla kulda. Ekki
voguðu menn sér að fara út á
ísinn til að aðgæta þetta frekar,
og svo fór að allt lífsmark hvarf,
hvergi opin vök.
Manngengur ís til
Sauðárkróks
Björn lýsir því hvernig hægt
var að ferðast á ísnum víða
um fjörðinn m.a. milli lands
og Málmeyjar en þar var þá
margbýli. Fóru menn með sleða
og skautuðu á ísnum en Björn
segir að vegna seltunnar hafi
svellið verið stamt.
Fyrir jólin kom flutningaskip
með matvöru sem skipa átti upp
bæði á Hofsósi og á Sauðár-
króki en vegna óhagstæðra
veðurskilyrða var allri vörunni
landað á Króknum. Það varð
til þess að bændur þurftu að
sækja sinn kost á Krókinn
og urðu miklar mannaferðir
um héraðið af þeim sökum.
Einhverjir lentu í vandræðum
þegar gjörningaveðrið gerði
upp úr þrettándanum og
marga kól á andlitum og
fótum. Björn segir svo frá:
„Faðir minn sem var oddviti
þá og úthlutunarstjóri hér að
austan stefndi nú bændum
til Sauðárkróks og urðu af
þessu miklar mannaferðir, t.d.
fóru þeir tíu saman gangandi
en flestir voru með sleða í
eftirdragi eða sameinuðust tveir
um einn sleða, þeir fóru beina
leið á ísnum frá Grafarhlein,
rétt innan við Grafarós, og á
Sauðárkrók. Þetta þótti drjúgur
gangur, bæði töfðu hafísborgir
sem krækja þurfti fyrir og
lagísinn var einnig seinfarinn.
Mikil þröng var á sölustaðnum
og gekk því afgreiðsla seinna
en mörgum þótti hentugt
vegna heimilisástæðna. Þeir
tóku sér gistingu saman á
gististað, Hermann Jónsson
[þá bóndi í Málmey, síðar á
Ysta-Mói í Fljótum. Innskot
blaðam.] og Páll Erlendsson frá
Þrastarstöðum […]. Fengu þeir
náttstað í óupphituðu herbergi
á lofthæð, þeir sváfu saman og
vitanlega í öllum fötunum. Páll
var með loðhúfu en Hermann
var berhöfðaður þegar til svefns
var gengið, en er þeir vöknuðu
snemma morguns vegna kulda,
var loðhúfa Páls og hárið á
Hermanni frosið við höfðalagið.
Vitanlega var engin leið að þvo
sér því vatn var allt beingaddað.“
Björn segir í niðurlagi ferða-
sögunnar að Hermann hafi
loksins komist heim til sín eftir
viku ferðalag en heimafólk taldi
vafasamt að hann kæmi lifandi
heim.
Hvalreki varð á Skagaströnd í janúar 1918, frostaveturinn mikla. Evald Hemmert,
kaupmaður á Skagaströnd, tók myndina. Hvalurinn varð innlyksa í ísnum á
Húnaflóa. Hér er hann dauður og snýr þaninn kviðurinn upp.
MYND AF VEDUR.IS
Úr dagbók Jóns Þ. Björnssonar en hún er í vörslu Héraðsskjalasafns Skagfirðinga.
MYND: PF
06/2018 7