Feykir - 12.09.2018, Blaðsíða 8

Mikil umræða skapaðist í síðustu viku í kjölfar þess að
allir landsliðsmenn íslenska kokkalandsliðsins drógu sig
út úr liðinu eftir að Klúbbur matreiðslumanna hafði
samið við Arnarlax um að fyrirtækið yrði bakhjarl liðsins
en samningur þess efnis var undirritaður í Hörpu að
viðstöddu fjölmenni. Með aðgerðum sínum vildu
landliðskokkarnir mótmæla þeirri ákvörðun þar sem
Arnarlax framleiðir lax í opnu sjókvíaeldi.
Ólafur Sigurgeirsson lektor í fiskeldis- og
fiskalíffræðideild Háskólans á Hólum tekinn tali
Sjókvíaeldi – Náttúru-
ógn eða vistvæn
matvælaframleiðsla
Garðar Kári Garðarsson, einn
landsliðsmanna skrifaði á Face-
booksíðu sína og birt var í fjöl-
miðlum, að slíkir framleiðslu-
hættir væru ógn við villta lax- og
silungastofna og hefðu margvís-
leg neikvæð umhverfisáhrif á
lífríki Íslands. „Ég nota eingöngu
afurðir sem framleiddar eru
á sjálfbæran hátt og í sátt við
náttúruna og get ekki tekið
þátt í því að kynna, fyrir hönd
Íslands, vörur sem framleiddar
eru með þessum hætti. Ég hef
því ákveðið að draga mig út
úr kokkalandsliðinu að svo
stöddu,“ skrifaði Garðar Kári.
Um svipað leyti voru fluttar
fréttir af því að eldislax hefði
veiðst í Vatnsdalsá í Austur-
Húnavatnssýslu og sagði Björn
K. Rúnarsson, leigutaki og
staðarhaldari í Vatnsdalsá, í
samtali við Mbl.is að þetta væri
hættulegt fyrir íslenska náttúru,
„eiginlega bara hryðjuverk“.
„Það er búið að sanna sig
um allan heim að alls staðar
þar sem fiskeldi er þá hrynja
laxastofnar niður. Það hefur
bara sýnt sig,“ sagði Björn og
lýsti yfir áhyggjum af því að fleiri
eldislaxar væru á ferðinni. Hann
segir lítið annað hægt að gera en
að fylgjast með því hvort fleiri
slíkir fiskar veiðist í ánni. Þá hafa
verið sagðar fréttir af meintri
mengun sjókvíaeldis víða um
heim og talið að Arnarfjörður
yrði ekki undanskilinn með
skelfilegum afleiðingum.
Samkvæmt ofansögðu má
ætla að stórhætta steðji að
íslenskri náttúru bæði hvað
varðar mengun í ám og hafi
og ekki síst í vistkerfi íslenska
laxastofnsins.
Feykir hafði samband við
Ólaf Sigurgeirsson, lektor í
fiskeldis- og fiskalíffræðideild
Háskólans á Hólum og forvitn-
aðist um hans álit á aðgerðum
landsliðsmannanna og hvort
hann teldi að sjókvíaeldi Arnar-
lax sé hættulegt íslenskri náttúru
með yfirvofandi hruni íslenska
laxastofnsins.
„Já, þetta er sérkennilegt
upphlaup kokkalandsliðsins
og stenst eiginlega ekki neina
skoðun. Það er ljóst að öll
matvælaframleiðsla hefur
umhverfisáhrif, sérstaklega
dýrapróteinframleiðslan, með
beinum og óbeinum hætti. Nær-
tækast er að opna augun og horfa
í kringum okkur á landið sem við
lifum í. Ef kokkaupphlaupið hef-
ur einhverja merkingu hjá þeim
sjálfum hljóta þau að þurfa að
skoða vistspor og umhverfisáhrif
við framleiðslu alls þess hráefnis,
innlends og erlends, sem þau ætla
sér að nota. Það gildir auðvitað
ekki aðeins um kokkalandslið
heldur okkur öll. Um þetta er
vaxandi vitund víðast, einkum
hjá ungu fólki, og hefur áhrif á
neysluvenjur þess. Þörfin fyrir
þeirri hugsun er staðfest í ótal
skýrslum Matvælastofnunar
Sameinuðu þjóðanna (FAO)
og tengdum stofnunum sem
fjalla um umhverfismál. Í því
ljósi hefur verið hvatt til aukins
fiskelds um heim allan. Það
er sú aðferð dýrapróteinfram-
leiðslu sem hefur vaxið hraðast
undanfarna áratugi og nauðsyn
að svo verði áfram. Við verðum
einfaldlega að framleiða meira
í sjónum, afli frá veiðum hefur
ekki vaxið í áratugi“ segir Ólafur
og útskýrir hvað þessi formáli
komi spurningum blaðamanns
við.
„Tilfellið er að laxeldi í
kvíum er ein umhverfisvænsta
dýrapróteinframleiðsla sem við
þekkjum og skilur eftir sig einna
minnst vistspor. Gagnrýnendur
kvíaeldis á laxi hvetja til að
framleiðslan verði flutt á land.
Það er reyndar að gerast að hluta,
á þann hátt að fiskurinn er alinn
stærri á landi áður en hann fer í
kvíarnar. Uppbygging fiskeldis
á landi er hinsvegar mjög
kostnaðarsöm í samanburði
við kvíaeldið og hefur einnig
umhverfisáhrif og skilur eftir
sig vistspor eins og annað.
Orkuþörfin í landeldisstöð með
gegnumrennsli hefur verið metin
5-8x meiri en í kvíaeldi fyrir
hvert tonn framleitt og 10-14x
meiri í endurnýtingarstöðvum
og þetta er örugglega varlega
áætlað. Hvaða fallvötn eigum
við t.d. að virkja til að framleiða
orku fyrir umfangsmikið laxeldi
á landi?“ spyr Ólafur.
Eitt hrogn af hverjum
þúsund hafa það af
Hann segir að það muni alltaf
gerast að fiskur sleppi úr kvíum
út í náttúruna þó mjög hafi
dregið úr slíkum uppákomum
síðustu ár, m.a. vegna traustari
búnaðar og vandaðri verkferla.
En er það ekki ógn við villta
íslenska laxastofna?
„Því getur auðvitað enginn
svarað en ég tel að ógnin sé lítil
og get fært rök fyrir því. Sá norski
laxastofn sem notaður er hér í
eldi hefur þegar verið kynbættur
í tólf kynslóðir. Kynbæturnar
hafa einkum verið með vali
fyrir auknum vaxtarhraða en
gegn ótímabærum kynþroska.
Eldislaxinn er því orðinn þróað
húsdýr sem á litla möguleika
á að komast af í villtri náttúru.
Lífsmöguleikarnir í náttúrunni
velta á hversu lengi fiskurinn
hefur verið við eldisaðstæður.
Þannig eru mestar líkur á að
nýútsett gönguseiði (50-100g)
sem sleppur og syndir til
hafs geti lifað af, nái að verða
kynþroska og gangi upp í ár til
að hrygna. Lífslíkur stærri fiska
sem sleppa eru hverfandi litlar.
Norskar reynslutölur sýna að
sífellt færri eldislaxar ganga upp
í árnar, sem eru skýr merki þess
hve mikið húsdýr eldislaxinn
er orðinn. Gangi kynþroska
eldislax upp í á sýna niðurstöður
að æxlunarárangur hans er mjög
skertur, 1-3% hjá hængum og
um 30% hjá hrygnum. Takist
fiskinum að hrygna sýna
niðurstöður einnig að afkvæmi
eldislaxa og blendinga eldislaxa
og villtra hafa mjög skerta
afkomumöguleika í náttúrunni.
Náttúruvalið lemur látlaust á
og er gríðarleg þvottavél. Hjá
villtum fiski nær aðeins eitt
hrogn af hverjum þúsund að
ljúka lífsferlinum, verða að
fiski sem hrygnir.“ Ólafur segir
að því séu hverfandi líkur á
erfðablöndun eða ef hún verður
að það hafi einhver sérstök áhrif
á villta laxastofna eftir því sem
hann fær séð.
Ólafur bendir á að ný
rannsókn, sem reynir að meta
áhrif erfðablöndunar, komist
að þeirri niðurstöðu að þó
hlutfall eldislax í á væri 5-10%
af heildar klakfiskafjölda hefði
það vart mælanleg áhrif á erfða-
samsetningu stofnsins og ef ein-
hver eru þau afturkræf.
„Við skulum hafa í huga
að norskur eldislax og villtur
íslenskur lax er sama tegundin
en með ólíka samsetningu
erfðasamsæta sem henta mis
vel í villtri náttúru. Að villtir
laxastofnar muni hrynja eða
hafi hrunið vegna innblöndunar
við eldisfisk er ekki rétt. Hrun
laxastofna í N-Atlantshafi hófst
áður en laxeldi var orðið svo
nokkru nam, og varð sérstaklega
mikið um miðjan 9. áratuginn.
Hrunið hefur einnig orðið
mest í þeim löndum þar sem
ekkert laxeldi er. Náttúrulegar
breytingar í hafi auk margskonar
athafna manna og afleiðingar
þeirra, svo sem framræsla lands,
stíflugerð, súrt regn og önnur
mengun eiga sinn þátt í því. Villti
laxinn stendur einna sterkast í
Noregi. Þar, og reyndar víðar,
eru urriðastofnar einnig aftur á
uppleið, þrátt fyrir að Norðmenn
framleiði um 1,3 milljónir tonna
af laxi í kvíum. Menn þurfa því að
leita betri skýringa á sveiflum eða
hnignun laxa í villtri náttúru.“
Hann segir að þróun kvía-
eldisins hjá Arnarlaxi og raunar
hvarvetna í Atlantshafi sé í þá átt
að setja fiskinn stærri í kvíarnar
og eru Færeyingar komnir einna
lengst í þeim efnum og reynslan
góð að mati Ólafs.
„Tilgangurinn er að stytta
framleiðslutímann í sjó og
draga úr framleiðsluáhættu í
kvíaeldinu. Þessi aðgerð leiðir
einnig til þess að hverfandi líkur
eru á að fiskur sem sleppur
komist af í villtri náttúru.
Auðvitað mun einn og einn
eldislax ganga upp í ár,- jafnvel
geldhrygnur eins og sagt var
að hafi veiðst í Vatnsdalsá, sem
er reyndar afar óvenjulegt að
geldur fiskur geri. Villta laxinum
stafar hinsvegar örugglega meiri
ógn af öðru en innblöndun við
eldislax virðist mér. Við þurfum
hins vegar að vanda okkur í
fiskeldinu, setja skynsamlegar
reglur út frá raunverulegri
þekkingu og reynslu og fara eftir
þeim.“
Að mati Ólafs eiga Íslend-
ingar mikil ónýtt tækifæri í
fiskeldi og kvíaeldi á laxi sé
eitt þeirra. „Engum dylst hvað
núverandi laxeldi hefur orðið
mikil lyftistöng fyrir byggðirnar
þar sem það fer fram. Það
skyldi nú bara vanta í íslenskt
samfélag að við berðumst gegn
ó-ríkisstyrktri, afkastamikilli,
hollri og vistvænni matvæla-
framleiðslu sem fram fer í
hinum dreifðu byggðum lands-
ins,“ segir Ólafur að lokum.
FRÉTTASKÝRING
Páll Friðriksson
Ólafir Sigurgeirsson lektor.
MYND AÐSEND
8 34/2018