Feykir - 19.09.2018, Blaðsíða 7

TORSKILIN BÆJARNÖFN palli@feykir.is
Rannsóknir og leiðréttingar Margeirs Jónssonar
Ábær í Austurdal
Ábær í Austurdal. Elzta
heimild um þetta bæjarnafn er
Landnáma. Hún segir þannig
frá: „Önundr víss, hét maðr,
er land nam frá Merkigili, enn
eystra dal alt fyrir austan;
enn þá er Eiríkur vildi til fara
at nema dalinn allan alt fyrir
vestan, þá feldi Önundr
blótspán til, at hann skyldi
verða víss, hvern tíma Eiríkr
mundi til fara at nema dalinn,
ok varð þá Önundr skjótari ok
skaut yfir ána með tundröru
ok helgaði sér svá landit fyrir
vestan, ok bjó milli á“. (Land-
náma, bls. 142).
Eldhylur kallast í Jökulsá og
Eldhylsklettur, þar sem Önund-
ur skaut örinni, segja munnmæli.
Frásögn þessi er býsna merkileg.
Af henni virðist mega ráða, að
Önundur hafi reist bústað sinn
austan Jökulsár (eystri), því eftir
orðunum að skilja, hefir liðið
tími frá því að hann nam dalinn
að austan og þar til hann helgaði
sjer landið að vestan. Mjer þykir
ólíklegt, að hann hefði fært
bústað sinn vestur fyrir ána,
enda getur ekki Landnáma um
það. Ennfremur ber frásögnin
með sjer, að höfundur hennar
þekkir ekki bæjarnafnið. Veit
það aðeins, að Önundur „bjó
milli á“. Og það er hárrjett, hafi
Önundur búið á Ábæ, því
Ábæjará fellur að norðan, en
Tinná að sunnan við bæinn, þó
ekki allnærri. Hefði Önundur
búið vestan ár, gat frásögnin
síður staðist, því milli Jökulsánna
liggur hár háls eða fell, og mjög
langt milli ánna, enda var Jökulsá
vestari í landnámi annars manns.
Jeg hygg líka, að bústaður
Önundar hafi upphaflega heitið
Bær, og höfundur Landnámu
hafi heyrt getið um bæ Önundar,
en ekki varað sig á því, að það
væri sjerheiti bæjarins. Þetta
styðst líka við orðalag í
„Ábæjarbrjefi“ svonefndu.
(Nafnið síðar. Utan á brjefinu er
skrifað: ábæ, en það er með
hendi frá 17. öld.) Brjefið er
frumritað á skinn, ársett 1499 og
er til heilt og óskaddað, Í því
segir, að „Jón Jónsson lukti
heilagri Hólakirkju jörðina alla á
Bæ, er liggur í Dölum í
Skagafirði“ (Dipl. ísl. V. b., bls.
422). Orðalag þetta sýnir, að sagt
hefir verið á Bæ, en ekki í Bæ,
sem mun vera málvenja um aðra
Bæjar-bæi landsins (sbr. í Bæ í
Borgarfirði - sjá Sturlungu, og í
Bæ á Höfðaströnd, í Bæ í
Hrútafirði o.s.frv.). Af þessu má
álykta, að forsetningin á festist
smámsaman við Bæ og þá mynd
bæjarheitið Ábær. Ef bærinn
hefði verið kendur við á, hlaut
bærinn að heita Árbær, og
þekkjast þau heiti í Rangárvalla-,
Árnes-, Gullbringu- og Kjósar-
og Ísafjarðarsýslu. Heitið
„Ábær“ er einstætt í þessari
mynd og styður það líka tilgátu
mína. Árna Magnússyni hefir
fundist bærinn rjettnefndari
„Árbær“, því þannig ritar hann
nafnið í Jarðbók sinni (sjá Safn
t.s. Ísl. IV. B., bls. 421 og 423), og
er það auðvitað eignarfalls-
myndin ár af á, en uppruna
nafnsins hefir hann misskilið, og
ekki fellt sig við „Ábær“, ef
bærinn dró nafn sitt af á, sem
líka var rjett athugað.
Ekki verður sagt með vissu
hvenær heitið Bær breytist í
„Ábær“. Í Sigurðarregistri
stendur Ábær (Dipl.Ísl. IX, b.,
bls. 301) árið 1525, og í eignaskrá
Hólastóls 1550 (Dipl. XI., bls.
861). Í máldagaskrá Ólafs
biskups Rögnvaldssonar, sem
talin er frá árunum 1461 - 1510,
finst ritað Ábær, en skráin er
víða máð á frumbrjefinu, og
hefur því verið farið eftir yngri
afskriftum af brjefinu á pörtum
við prentun þess. Hefir það því
ekki fult sönnunargildi í þessu
efni (Dipl. V., bls. 247-251. Sjá
hinar fróðlegu athugasemdir dr.
Jóns Þorkelssonar um skrána).
Enn skal þess getið, að í próv-
entubrjefi Sveins Guðmunds-
sonar árið 1464 er ritað á ábæjar
. . . (Dipl. V., bls. 434). Mætti af
þessu ætla, að Ábæjarnafnið
hefði náð festu á 15. öldinni, en
almennt verið nefnt á Bæ fram
að þeim tíma (sbr. Ábær „á
millum á“, Dipl. II, b., bls. 463).
Ábæjarkirkja á eyðibýlinu Ábæ í Austurdal í Skagafirði. Kirkjan var byggð 1922 en
bærinn hefur verið í eyði síðan 1941. MYND: KIRKJUKORT.NET
35/2018 7