Þjóðólfur - 06.04.1942, Blaðsíða 1
Ritstjóri 0g ábyrgðarmaSur:
VALDIMAR JÓHANNSSON
Skrifstofa:
Laufásv. 4. Sími 2923. Pósth. 761
ViStalstími ritstjórans kl. 1—2 alla
daga nema laugardaga.
ÞjóSólfur kemur út á hverjum
mánudegi. MisserisverS er kr. 6.00
°g greiSist fyrirfram, í lausasölu
23 aura.
Víkmgsprent h. f.
Dr. phil.
Helgi Péturss
sjötugur
I—I ANN átt'i sjötugsafmæli
* * 30. f. m., kominn af
smiöaætt skagfirzkri, en fædd-
ur í Reykjavík. Snemma gerö-
ist hann námsgjarn og náms-
maður svo aö af bar, enda
þreytti nám af fágætum á-
kafa. Hann varö ungur dokt-
or í heimspeki og hlaut nafn-
bót sína fyrir ritgerð um jarð-
sögu íslands, enda geröi hann
stórfelldar jarðsögulegar upp-
götvanir, sem hlutu viöur-
kenningu eldri jaröfræömga
°g yngri. Þannig ávann dr.
Helgi sér heimsfrægð í þeirri
vísindagrein, sem talin mun
vera meðal þerra torveldustu
og gera mestar kröfur um vit
og djúpspeki þeirra, er brjóta
þar nýjar leiðir.
En dr. Helgi lagði síöar á
hærri bratta. Hin duldu rök
um sögu jarðar vorrar nægðu
ekki frábæru viti hans og
rannsóknarhyggj u. Hann tók
aö rannsaka samband alheims
°g stjömulíffræði og byggði
hpp af raunvísindum og sam-
anburöarrannsóknum nýtt
heirnsfræðikerfi, er hann auð-
kenndi með heitinu „Hið
mikla samband” og fjallar um
sögu stjömuheimsins, lífsam-
band og vitsamband alheims,
°g framlíf mannanna á öðr-
um stjörnum.
R'itgerðasafn dr. Helga sem
komiö hefur út í þrem bind-
um og nefnast Nýall, Ennnýall
Pramnýall, er hin mesta
náma mannvits og snilli.
Fjalla fiestar ritgerðir hans
um ofangreint efni en all-
margar þó um önnur efni fjöl-
visleg. Ritsnilld dr. Helga er
með þeim hætti, að lestur rit-
gerða hans veitir þeim, sem
kunna að meta íslenzkt mál-
far, nautn slíka, sem ekki fæst
i öðrum bókum. Hið forna rit-
uldarmál streymir þar fram í
farvegum nýrrar, íslenzkrar
Framh. á 4. síðu.
»J1B1U0R
II. árg.
Reykjavík, mánudaginn 6. apríl 1942.
8. tölublað
Enginn skyldí skáldin styggja...
pJÖTRARNIR eru aS bresta. Listamenn og rithöfundar hrista
\lafann. Annars vegar bera þeir hina svoþölluSu menningar-
forustu þjóSarinnar þungum söþum frammi fyrir sjálfu Alþingi.
Hins vegar standa tvö af nafnþunnustu s\áldum þjóSarinnar aS
nýju tímariti um bóþmenntir og önnur menningarmál, sem þegar
í upphafi staSfestir miþiS djúp milli stn og þeirrar forsþriftar, sem
reynt hefur VeriS að gera allsráSandi t heimi íslenzþra bóþmennta.
Listamenn hafa neitað skiptum
viS MenntamálaráS í mótmæla-
skyni viS störf „ráSsins", Tveir
rithöfundar hafa í sama skyni
neitaS styrkveitingum úr höndum
þessa aSila. ÞaS virSist margt
benda til, aS hér rísi boSi af því
skeri, sem kúgunaröflin í þjóS-
félaginu mættu vel steyta viS bát
sinn.
Litið til baka
Um allmörg undanfarin ár hef-
ur veriS unniS aS því af mikilli
elju, aS læSa þungum álagaham
yfir íslenzku þjóSina. ÞaS hafa
veriS fundin margvísleg ráS í því
skyni aS ,,ná til“ borgaranna. —
Einstaklingarnir hafa veriS svipt-
ir frelsi og sjálfræSi í ríkara mæli
en títt er meSal þeirra þjóSa, sem
skilgreindar eru meS orSinu lýS-
frjálsar. Mönnum hafa veriS lok-
aSir ýmsir útvegir til sjálfsbjargar
og athafna af eigin ramleik. —
Vissar stéttir þjóSfélagsins hafa
veriS settar í einskonar ,,bann“
eSa refsiaSgerSum beitt gegn
þeim.
MaSur eftir mann hefur veriS
leiddur undir ok annarlegrar yfir-
drottnunar. Höndin, sem leiddi,
hampaSi ýmist brauSbita eSa
svipu, allt eftir því, hvaS bezt
þótti henta hverjum einstökum.
Kjassmælgi, fyrirheit um atvinnu
eSa loforS um ákveSin fríSindi
var hin algengasta tálbeita. Þeir,
sem ginu yfir agninu, voru felld-
ir í fjötra og leiddir eins og lömb
til slátrunar. — Hin verstu verk
hafa veriS unnin meS fulltingi
manna, sem eitt sinn voru miklar
vonir tengdar viS. Fáir þeirra, er
eitt sinn hafa giniS viS agninu,
hafa sprengt af sér fjöturinn og
gengiS út í lífiS á ný sem frjálsir
menn. — Ef menn þekktust ekki
þá hönd, sem kjassaSi og miSlaSi
brauSi, var svipan reidd á loft.
Þá var miSlaS fyrirheitum um aS,
gera menn ,,ærulausa“, ná sér
niSri á vandamönnunum eSa of-
sækja dána menn í gröfum sín-
um. Til voru þeir, sem höfSu siS-
ferSilegan styrk til aS neita mút-
unum en beygSu sig fyrir vald-
inu.
Fræðilegar skil-
greiningar
Þessum aSferSum var ekki
beitt í smáum stíl. Forustumenn
heilla stjórnmálaflokka grund-
völluSu valdabaráttu sína á hug-
myndakerfum, sem voru byggS
upp á grundvelli slíkra starfsaS-
ferSa. Samkvæmt fræSilegum
skilgreiningum átti svipan viS
eina stétt manna, þegar brauSbit-
inn hæfSi annarri betur. Jónas
Jónsson frá Hriflu hefur komizt
aS ,,fræSilegum“ niSurstöSum
um meShöndlun vissra mannteg-
unda. Þannig hefur hann útskýrt
þaS, aS ef ,,fólk eins og matvöru-
kaupmenn geri múSur út af sínu
hlutskipti, þá sé galdurinn eng-
inn annar en aS þyngja svipu-
höggin, þá lyppist þeir niSur og
láti sér lærast aS bera sinn
kross“.
í landinu hefur raunverulega
veriS viStekinn aSalsréttur til op-
inberra starfa og embætta. Hann
er grundvallaSur á undirgefni og
flokkslegri þægS. Um hæfileika
og mannkosti hefur ekki veriS
spurt, aSeins fylgispekt.
Almenningur í landinu mun
hafa gert sér æriS misjafna grein
fyrir því, hversu málin tóku aS
skipast. Sumir sáu glöggt, hvert
stefndi. Ollum þorra borgaranna
mun hins vegar ekki hafa veriS
fyllilega ljóst, aS hverju fór. Þó
fundu flestir til þess, aS einhver
kynleg óhugnan var aS þokast
yfir þjóSlífiS, aS loft allt gerSist
,,lævi blandiS" og óvíSa yrSi um
frjálst höfuS strokiS fyrir hvatvísri
yfirdrottnun valdasjúkra manna.
Þegar merkið féll
Um nokkurt árabil var sterk
flokksleg andstaSa gegn mútun-
um og kúguninni. En svo kom
þar, aS oddvitar þeirrar andstöSu
seldu merki sitt í hendur andstæS
ingunum, skipuSu sér í sveit
þeirra, tömdu sér vopnaburS
þeirra og níddust á fyrri fylgj-
endum. Mönnum kann aS virS-
ast, aS slíkt hefSi átt aS leiSa af
sér því sterkari andstöSu sem
þörfin væri nú meiri. En því fór
fjarri, a. m. k. fyrst í staS. Þá,
sem voru sókndjarfir og öruggir
í fylgd meSan þeir fylltu fjöl-
mennt og skipulegt liS, brast ein-
urS, þegar forustan bilaSi. Þegar
svipuhöggin tóku aS gerast
þyngri og múturnar auSsærri, fór
mörgum líkt ,,og matvörukaup-
mönnunum", sem sagt hefur ver-
ið aS „lyppuSust ní3ur“, væri ok
þeirra þyngt.
Gata þeirra manna, sem vildu
gera þjóSina aS þýlyndum undir-
lægjum, virtist því óvenjulega
greiS. Skipuleg andstaSa var lítil.
Einstaka maSur nöldraSi í barm
sér. Hinum fáu, sem kváSu upp
úr meS óánægju sína, var um-
svifalaust vísaS út fyrir þjóSfé-
lagiS undir því yfirskyni, aS þeir
væru kommúnistar eSa nazistar
og ættu ekki samleiS meS ,,gó3-
um íslendingum". Reynt var aS
svipta menn atvinnu, viSskiptum
og hverjum öSrum möguleikum
til sjálfsbjargar.
Þessir hef ja það að
nýju
En nú hafa gerzt þau tíSindi,
sem væntanlega má telja upphaf
annars og meira, eins og getiS
var í upphafi þessa máls. Skipu-
leg andstaSa er hafin. Klafinn er
hristur. Þeir, sem þaS gera, eru
tiltölulega umkomulitlir menn,
mælt á borgaralegan mæli-
kvarSa. ÞaS eru ekki menn, sem
hafa tryggt öryggi sitt í skjóli svo-
kallaSs stríSsgróSa. Ekki geta
þeir heldur litiS til næsta máls
áhyggjulausir um lífsafkomu sína
og sinna. Þetta eru menn snauSir
af þeim verSmæturn, er mölur og
ryS fær grandaS.
Þessi einarSa forustusveit eru
listamenn og rithöfundar. MeSan
þeir, sem engu hafa aS kvíSa um
afkomu sína og lífsmöguleika,
láta sér nægja aS nöldra í barm
sinn, rísa þessir upp og ákæra
þau öfl í þjóSfélaginu, sem
byggja tilveru sína á kúgun
fólksins og hafa gert ofbeldiS aS
fagnaSarerindi sínu. Þegar aSrir
taka auknum álögum og nýjum
réttarskerSingum meS þögn og
auSmýkt af ótta viS aS mótþróinn
kosti eitthvaS af því, sem þeir
enn hafa, fórna þessir menn því
litla, sem þeir eiga.
Listamenn og rithöfundar bera
MenntamálaráS, þann aSila, sem
faliS hefur veriS aS einoka menn-
ingarlíf þjóSarinnar, þungum,
rökstuddum sökum, sem ekki er
hægt aS gera ráS fyrir aS vald-
hafarnir sjái sér fært aS fela
þögninni. EinokunaraSstöSu
ráSsins er teflt í tvísýnu meS
hinni einörSu andstöSu lista-
manna og rithöfunda. ÞaS verSur
gleggst markaS af viSbragSi for-
manns þess, Jónasar Jónssonar
frá Hriflu.
Þannig er varizt
Fyrsta ráSiS til aS drepa á dreif
ákærunum er sú, aS láta opinber-
an starfsmann, gefa villandi yfir-
lýsingu um þaS aS reikningar
ráSsins séu færSir af ríkisbók-
haldinu, en ráSstafanir á fjár-
munum þess þykja engan veginn
vammlausar og einkennileg hula
yfir reikningshaldi þess og fjár-
reiSum. Skrifstofustjóri fjármála-
ráSuneytisins skýrir þá svo frá,
aS reikningshald þetta tilheyri
ekki ríkisbókhaldinu, en ríkis-
bókari muni hins vegar hafa fært
þessa reikninga í aukavinnu. A3
Framh. á 4. síðu,
Hljómleibar Tónlístarfélagsíns
a að súna 11
< PALMASUNNUDAG gekkst
2V Tónlistarfélagið fyrir hljóm-
ieikiim í Gamla Bíó. Strokhljóm-
sveit lék 5 kaflana í Serenade í
l'-dúr eftir Dvorák. En þunga-
miðja hljómleikanna var „Varia-
tions” symphoniques” eftir César
Franck, Einleik annaðist Ró'gn-
valdur Sigurjónsson.
Hljómleikarnir fóru hið bezta
fram og áttu hljómlistarvinir ó-
blandna ánægjustund meðan á
þeim stóð. — Helzt mátti það
skyggja á gleði manna, að að-
staða hljómsveitarinnar í húsa-
kynnum Gamla Bíó var algerlega
óviðunandi. Hlaut það að rifja
upp fyrir hverjum hugsandi
manni, hversu hraklega er búið
að allri þeirri starfsemi, sem mið-
ar að því að gefa Reykvíkingum
kost á að njóta gofgandi og mann-
bætandi lista. Leikendur Leikfé-
lags Reykjavíkur verða að stofna
heilsu sinni í tvísýnu við starf
sitt. Það er ekki óalgengt, að þeir
hafi orðið að standa í óklavatni
milli þess, sem þeir hafa komið
fram á leiksviðið í Iðnó til að
túlka list Jóhanns Sigurjónssonar
og annarra snillinga.
öll tónlistarstarfsemi á mjög
crðugt uppdráttar, þar sem heita
má, að hún sé vegalaus í hofuð-
staðnum. Hljómleikar karlakóra
og hljómsveita fá naumast inni í
samkomuhúsunum, nema þá helzt
eftir miðnætti. Og þó að húsnæði
fáist, er það mjog illa fallið til
hljómleika eins og þeirra, sem
mönnum gafst kostur á að njóta
í Gamla Bíó á pálmasunnudag.
Þjóðin á ekki að una því lengur
en orðið er, að boðendum hinna
göfugustu lista sé úthýst í höf-
uðstaðnum. Hfþ.