Fjölrit RALA - 20.11.1992, Blaðsíða 7

-3-
INNGANGUR
Eftir lok ísaldar nam gróður land og þróaðist hér á landi án áhrifa grasbíta af flokki
spendýra eða afskipta mannsins, allt þar til að landið var numið á níundu öld.
Landnámsmenn fluttu hingað sauðfé, nautgripi, hesta og geitur (Stefán Aðalsteinsson
1981) og á síðara hluta átjándu aldar vom flutt hreindýr til landsins (Skaiphéðinn
Þórisson 1980). Ritaðar heimildir, öskulagarannsóknir og fijókomagreiningar sýna að
búsetan og búfjárbeitin sem henni var samfara höfðu þegar mikil áhrif á gróður og
jarðveg (Þorieifur Einarsson 1962; Margrét Hallsdóttir 1987). Á fáum öldum gekk mjög
á skóg og kjarrlendi, gróðurþekjan tók að gisna og jarðvegsrof jókst. Eftir landnám
virðist verðurfar hafa kólnað og eldvirkni aukist sem hefur einnig átt þátt í hnignun
gróðurs og jarðvegseyðingu. Áætlað hefur verið að meir en helmingur þeirrar
gróðurþekju sem var hér við landnám hafi tapast, en hröðust er eyðingin talin hafa verið á
síðari hluta nítjándu aldar (Sturla Friðriksson 1972; Sveinn Runólfsson 1987; Ólafur
Amalds o.fl. 1987). Mest hefur eyðingin orðið á hálendinu en þar era víða mikilvægir
sumarhagar fyrir sauðfé sem nýttir hafa verið frá fomu fari. Langvarandi hnignun
gróðurs og jarðvegs hefur leitt tíl þess að ástand beitílanda á afréttum landsins er víða
slæmt og beitarþol þeirra takmarkað (Ingvi Þorsteinsson 1986; Andrés Amalds 1987).
Á þessari öld hefur verið reynt að spyma við fætí og lögð áhersla á að draga úr
jarðvegs- og gróðureyðingu, græða upp land, auka stjóm á beitinni og bæta ástand
bithaga (Sveinn Runólfsson 1987). Víða hefur tekist vel tíl, en sums staðar hefur árangur
orðið minni en skyldi vegna fjölgunar búfjár og skorts á rannsóknum og þekkingu á sviði
landgræðslu og vistfræði beitilanda. Árið 1955 hóf Rannsóknastofnun landbúnaðarins
(þá Atvinnudeild Háskólans) langtímarannsóknir á ástandi og beitarþoli úthaga (Ingvi
Þorsteinsson o.fl. 1971; Ingvi Þorsteinsson 1980a). Þessar rannsóknir vora stórlega efldar
árið 1975 þegar Þróunarsjóður Sameinuðu þjóðanna veittí styrk tíl að hefja víðtækar
beitartilraunir hér á landi. Megintilgangur tilraunanna var að rannsaka beitarþol
íslenskra úthaga, bæði afrétta og heimalanda, tíl að ákvarða hvemig hagkvæmast er að
nýta land til beitar án þess að valda gróðurskemmdum eða jarðvegseyðingu (Bjöm
Sigurbjömsson 1976; Halldór Pálsson 1981). Á tilraunasvæðunum, sem vora upphaflega
átta að tölu, var land afgirt og því skipt niður í hólf sem búfé var beitt í með misjöfnu
álagi. Yfir beitartímann var reglubundið mældur vöxtur búfjárins og fylgst með
heilbrigði þess. Ennfremur var uppskera mæld, efnasamsetning og meltanleiki gróðurs
ákvarðaður og gróðurfar mælt í beitilandinu (Ólafur Guðmundsson og Andrés Amalds
1978a). Upphaflega áttu tílraunimar að standa í fimm ár en með því að fækka
tilraunastöðum og draga úr umfangi var hægt að halda þeim áfram mun lengur (Ólafur
Guðmundsson 1989). Lengst stóðu tilraunimar í Sölvholti í Flóa, eða til ársins 1988, og á
Auðkúluheiði í Austur-Húnavatnssýslu þar sem þeim lauk haustið 1989. Á þessum
tveimur stöðum hefur verið safnað meiri gögnum um búfjárbeit en annarsstaðar á