Bændablaðið - 17.12.2020, Síða 48

Bændablaðið | Fimmtudagur 17. desember 202048
Í þessari hundruðustu og fyrstu
grein um helstu nytjaplöntur
heims er ætlunin að breyta aðeins
til. Í stað þess að fjalla um eina
tegund verður efni fyrri greina
dregið saman að hluta og fjallað
um flutning planta milli staða og
hvaða áhrif slíkt hefur haft.
Með ræktun og landbúnaði hefur
mannkynið breytt yfirborði jarðar
og í dag eru um 12% af nýtanlegu
þurrlendi á yfirborði jarðar notað
til matjurtaframleiðslu og 22% sem
beitiland. Nýtingarhlutfall lands til
landbúnaðar er misjafnt eftir heims-
álfum og löndum.
Uppruni og náttúruleg
útbreiðsla plantna
Allar plöntur eiga sér upprunastað
þar sem þær vaxa og dafna við
náttúrulegar aðstæður og lang-
flestar plöntur eru fastar í jörðinni
og því lítið á ferð. Náttúruleg út-
breiðsla gróðurs er því bundin við
að fræ eða plöntuhlutar berist milli
staða með vindi, vatni, fuglum
eða öðrum dýrum. Létt fræ geta
borist langar leiðir með vindi og til
að auka möguleika sína hafa fræ,
eins og fífla, þróað með sér svif-
hár. Fuglar sem borða aldin og ekki
síst ber skíta fræjunum mislangt frá
móðurplöntunni og skilja þau eftir
í áburðarhrauk. Fræ með krókum
festast í feld grasbíta og annarra
dýra og berast með þeim þar til þau
falla af. Auk þess sem fræ geta borist
langar leiðir með straumvatni og
milli heimsálfa með hafstraumum.
Plöntuhlutar sem brotna af, eins og
greinar, geta einnig skotið rótum en
það gerist sjaldnast langt frá móð-
urplöntunni.
Engin lífvera kemst nálægt því að
vera jafn afkastamikil og maðurinn
við að flytja plöntur á milli staða og
dreifa þeim um heiminn.
Ræktun og reynsla
Plöntur eru undirstaða lífs allra dýra
á jörðinni. Ekki eingöngu vegna þess
að þær eru undirstöðufæða heldur
einnig vegna þess að þær fram-
leiða súrefni sem öllum lífverum er
nauðsynlegt. Forverar manna söfn-
uðu plöntum í náttúrunni til átu en
landbúnaðarbyltingin grundvallaðist
á því að menn fóru að rækta korn og
í kjölfar þess hófst myndun borga,
verkaskipting varð möguleg vegna
umfram fæðu og nútímamenning
varð til.
Einhvers staðar segir að maður-
inn hafa lært að þekkja ætar plöntur
frá óætum með því að fylgjast með
fæðuvali grasbíta. Ósennilegt er að
fullyrðingin sé rétt og mun líklegra
að maðurinn hafa lært að þekkja ætar
plöntur samfara þróun. Smám saman
með aukinni ræktun hefur mannin-
um tekist að auka uppskeruna með
kynbótum og í seinni tíð með aukinni
tækni og erfðabreytingum.
Plöntur eru órjúfanlegur hluti af
menningunni og líklega helsti drif-
kraftur hennar.
Með aukinni ræktun hefur dreg-
ið úr líffræðilegri fjölbreytni, bæði
hvað varðar plöntur og dýr. Plöntur
í ræktun verða sífellt einsleitari og
svokallaður „monocultur“ þar sem
ein tegund af sama yrki er ræktuð á
stóru svæði eða svæðum algengari.
Þess konar ræktun hefur leitt til
þess að flóra heimsins verður æ
fábrotnari og plöntutegundum í
útrýmingarhættu eða teljast aldauðar
fjölgar með hverju árinu.
Reykelsistré, bambus og bananar
Elsta ritaða frásögn um flutning
plantna milli staða í einhverjum
mæli er að finna í myndletri frá
Egyptalandi frá um 1500 fyrir
Krist. Þar segir frá því að egypska
drottningin Hatshepsut, uppi 1507
til 1458, sem var annar kvenfaraó
sem sögur fara af og sögð fremst
hefðarkvenna í sinni tíð hafi látið
sækja fjölda ilmtrjáa um langan veg
og gróðursetja við höll sína nærri
Luxor.
Sagan, sem er að finna á egyp-
skri veggmynd, segir að Hatshepsut
hafi sent flota fimm skipa, sjötíu
feta löng, með 210 manna áhöfn
auk fjölda minni fylgdarskipa út á
Rauðahaf og til landsins Punt sem
er suðurhluti Eritreu eða Eþíópíu í
dag. Tilgangurinn var að sækja 31
stór reykelsistré, Boswellia sacra,
eða frankincense eins og tegundin
kallast á ensku. Leiðangurinn tók
tvö ár og til að hægt væri að flytja
trén þurfti að grafa þau varlega upp
HELSTU NYTJAJURTIR HEIMSINS
Plöntur á ferð og flugi
Vilmundur Hansen
vilmundur@bondi.is
Uppruni helstu nytjaplantna heims. Mynd / blog.ciat.cgiar.org/origin-of-crops
101
Reykelsistré, Boswellia sacra, í eyðimörk. Pyntingar og limlestingar þóttu sjálfsagaðar á Banda-eyjum til að auka
uppskeru á múskati.